Tao als voedingsbodem

1. Inleiding

In de periode dat ik dit artikel schreef, was ik ook te gast in de podcast ‘Generatie Zinzoekers’. Dus mocht je dat liever doen, luister dan hier.

Voor we echt de diepte in gaan, kun je hieronder voorafgaand wat dingen lezen die verklaren waarom ik de insteek van mijn interpretatie kies en plaats ik daoïsme in de context van toen – dat is namelijk belangrijk om het goed te kunnen interpreteren en toe te kunnen passen in ons eigen leven. Ook beschrijf ik wat het daoïsme niet is, maar waar ik wel veel misvattingen over zie. Mocht dit je eerste kennismaking met daoïsme zijn, dan kun je deze ook overslaan en gewoon beginnen met lezen.

2. Introductie: Wat is Dao

2.1 Kosmos in beweging

Het woord Dao (道) verwijst naar een diepere, onderliggende realiteit van alles. Het geheel van de natuur, de kosmos, alles wat je ziet en alles wat je niet kunt zien, en hoe dat allemaal in beweging is. Het zijn niet alleen ‘de dingen’, maar vooral ook het proces van leven en dood, eb en vloed, dag en nacht, het komen en gaan van sterrenstelsels, planeten die om een ster draaien, steeds in cyclische bewegingen. Deze natuurlijke stroom is de onzichtbare kracht die alles voedt. Je zou het het ‘autoregulerende principe van de kosmos’ kunnen noemen. Hoe de Kosmos in beweging is en zichzelf in stand houdt. Of meer poëtisch: de kosmos die ademt.

Natuur

Zoiets als een ‘autoregulerend principe’ klinkt misschien wat moeilijk. Maar bedenk je eens jdat al 5x in de geschiedenis van de aarde zo’n 75-90% van de soorten op aarde zijn uitgestorven. En steeds veert het leven weer op. Niet op de manier hoe wij misschien zouden willen als wij ooit aan de beurt komen. Niet door de sturing van een god, die ingrijpt. Maar door de altijd aanwezige kracht, een zelfvoorzienend geheel, komt er iets nieuws op de plaats. Dao is een principe, een ervaring, een beschrijving, iets dat het onderliggende geheel van alles uitdrukt.

Het is evengoed een optelsom van alle natuurwetten: hoe de natuur werkt. Zowel de natuurwetten die we kennen, als die we nog niet kennen, als die we nooit zullen kennen. Je kunt naar buiten gaan en je verwonderen hoe alles maar groeit en bloeit, hoeveel leven er is. Dat hoeft niet per se ‘spirituele’ verwondering te zijn. Dat kan net zo goed het aanstekelijke enthousiasme en de verwondering van een bioloog zijn: wetenschappelijk, maar met passie en nieuwsgierigheid.

De Weg

Eén van de meer letterlijke vertalingen van het woord Dao is ‘de Weg’. Het is niet alleen de stroom van alles waardoor je gedragen wordt, maar ook een ‘manier’, een pad om te kunnen volgen als mens. Het begrip Dao benadrukt de dynamische en onkenbare aard van het universum, evenals de noodzaak om in harmonie te leven met de natuurlijke stroom van het bestaan. In plaats van erover te praten, kun je het beter ervaren.

2.2 Weten zonder woorden

Je ziet hoe lastig het is om Dao te ‘definiëren’. Dat is geen tekortkoming van mij of daoïsten – het is principieel onmogelijk Dao in woorden te vatten. Als je bedenkt dat het de oorsprong, wording, werking, potentie van de kosmos en alles erin is, zowel materieel als spiritueel als conceptueel, dan kun je zien dat wij mensen daarin maar een piepklein aspect zien. En daarin is ons brein vooral gericht op overleven in de omgeving die we kennen. Er is geen taal voor de dingen die we hier proberen uit te drukken. We zijn gebonden aan hoe onze hersenen werken.

Een steen, stoel of tafel kunnen we met woorden nog wel beschrijven. Gevoelens worden soms al moeilijker. Zeker als het met iemand in een andere taal of cultuur is. Dat geldt nog meer voor zo’n diepere onderliggende realiteit.

Zodra je er een woord op plakt sluit je allerlei zaken die het óók is meteen uit. Definiëren is (per definitie) het één onderscheiden van iets anders – en Dao is nu juist hetgeen dat al alle onderscheidingen voorafgaat. Dus als ik zeg dat de Dao groot is, dan vergeet je dat het ook alle kleine dingen is. Als ik zeg dat de Dao Alles is, dan mis je het punt dat het ook het Niets is, in de zin van de potentie tot de dingen die er nog niet zijn. Als ik zeg dat het (soortvan) god is, dan denk je aan een persoonlijke god en iets dat afgescheiden van jezelf is. Taal brengt ons in de war.

Met deze korte analyse komen we ook bij ‘goed nieuws’. We kunnen de Dao wel degelijk ervaren. We gaan er een brontekst bij pakken: het eerste hoofdstuk van de Laozi.

Hier zit veel in, maar we focussen op de twee belangrijkste inzichten, die ik dik gedrukt heb. Ten eerste wat ik al uitlegde over het niet kunnen vatten van Dao in onze woorden. Maar ten tweede: Dao is wel degelijk ’te aanschouwen’.

Taal en begeerte bepalen wat we zien

Wat staat er in de weg: “Blijf je altijd vol verlangens, dan zie je slechts wat je beoogt.” Met andere woorden: je ziet alleen de losse dingen en in welke mate ze ‘nut’ voor jou hebben. Je ziet ze niet zoals ze zijn en je ziet al helemaal niet de achtergrond waar zijn onlosmakelijk mee verbonden zijn. In een Nederlands spreekwoord: je ziet door de bomen (de losse dingen) het bos (Dao) niet meer.

Dit gaat zowel om diepe verlangens en begeertes (geld, status, liefde, veiligheid bijvoorbeeld) als om gewoon alles wat we zien. Hoe meer ons brein en ons hart de wereld in kijkt en alleen ziet wat voor ons als mens centraal in de wereld van belang is, met het onderscheid dat wij mentaal maken tussen alle objecten en tussen wat ‘goed’ (voor ons) en ‘slecht’ (voor ons) is, hoe kleiner de kans dat we in staat zijn het grotere geheel (Dao) te zien. We scheiden iets dat één is, door ons denkvermogen en door onze taal, in wat zij noemen ‘de tienduizend dingen’.

Dat leert ons eigenlijk dat taal niet alleen ontoereikend is voor de Dao, maar zelfs dat het niet onschuldig is: hoe meer je verstrikt raakt in woorden en concepten, hoe verder je van de Dao afraakt!

Ik moet woorden gebruiken, als een soort noodzakelijk kwaad. Maar zodra het begrip er is, kun je de woorden ‘vergeten’. Zover we het erover kunnen denken volstaat dit, hierna mogen we de kwestie weer loslaten. Overmatig technische discussie over de concepten uit het daoïsme is dan ook niet echt nodig, al vind ik dat soms wat lastig: goed begrip vraagt ook kritisch onderzoek. Maargoed.

2.3 Dao in actie

Je begint nu mogelijk een beeld te krijgen van Dao. Dat gaan we verder aanvullen, door te beschrijven wat het doet. De werking van Dao wordt vaak beschreven aan de hand van de eigenschappen van water.

Dao is net als water

• Het voedt alles dat leeft, maar is er niet de baas over en vraagt er niets voor terug.
• Het is groots, maar stroomt nederig naar het laagste punt.
• Het is zacht en vloeibaar, maar als het lang genoeg over een steen stroomt slijt het water de steen in de vorm die bij de stroming past. Het zachte overwint het harde.
• Het neemt alle vormen aan, maar blijft zichzelf.
• Het discrimineert niet, het doet voor iedereen hetzelfde.

Maar weet ook: water geeft niks om jou

En dit klinkt allemaal misschien mooi en zachtaardig. Maar het betekent evengoed dat je in dit water kunt verdrinken, en doodgaan, wat ‘gewoon’ Dao is. Tenzij je je aanpast aan de omstandigheden, zoals een vis wel onder water kan blijven. De Dao is er niet op uit om jou te redden, iets te leren, of iets anders met je te doen. Het is gewoon, het proces voltrekt zich gewoon – over miljoenen miljoenen jaren en in een onmetelijk groot heelal – en wij zitten daar middenin. We kunnen getuigen zijn van dit wonder, maar er ook door vermorzeld worden. Dao geeft er niet om, onze atomen komen na onze dood in andere samenstellingen wel weer in iets anders tot uiting. Sterrenstelsels komen en gaan. In de natuur is er dan ook geen ‘goed of kwaad’. Alles gebeurt gewoon – wij mensen maken ervan dat een gebeurtenis goed of slecht is.

Nuchterheid

En mooi is ook, dat Dao niet iets ‘hoogs’, ‘heiligs’ of ‘verhevens’ is, zoals wij in het westen over god dachten en hoe we vaak verwachten dat het oosterse spirituele is. Lees onderstaande maar eens.

Naast dat Zhuangzi een ontnuchterend antwoord geeft en ‘Meester Zuiderwal’ daarmee met beide benen op de grond zet, leidt hij ook de aandacht naar waar die naartoe moet. Weg van getheoretiseer en naar de ervaring van de Dao zelf.

2.4 Vergelijkbare concepten uit andere tradities

Daoïsten zijn niet de enige die een soort mystieke eenheid van de natuur proberen te kennen. Dao heeft overeenkomsten met andere filosofische en religieuze concepten van kosmische orde, natuur, en transcendentie. Namelijk met hindoeïsme (Brahman), boeddhisme (Sunyata), beide (Dharma), samkhya en yoga (Prakriti en Purusha), kabbalistisch jodendom (Ein Sof), spinozisme (Natuur), neoplatonisme (Het Ene), en Heraclitus (Logos). Wil je daarover een korte toelichting lezen, klik dan hieronder.

3. Tussenstap: Dao ervaren

Daoïsme is meer dan alleen het begrip Dao. Er zijn een aantal sleutelconcepten die praktische handvatten geven, hoe te leven. Maar je kan het daoïsme volledig filosofisch uitleggen en er dan nog niets wezenlijk van begrepen hebben. Dus als ik daar nu meteen in duik, blijven we op de intellectuele toer en raken we de ‘voeling’ kwijt die in het daoïsme zo belangrijk is. Ik ga daarom eerst stilstaan bij de ‘sfeer’ van het daoïsme en het ‘ervaren’ van Dao. Ik ga daarbij in op het dimmen van je cognitie, Dao ervaren in natuur en lichaam en loskomen door te lachen.

3.1 Vergeet kennis

Daoïsme is meer dan alleen het begrip Dao. Er zijn een aantal sleutelconcepten die praktische handvatten geven, hoe te leven. Maar je kan het daoïsme volledig filosofisch uitleggen en er dan nog niets wezenlijk van begrepen hebben. Dus als ik daar nu meteen in duik, blijven we op de intellectuele toer en raken we de ‘voeling’ kwijt die in het daoïsme zo belangrijk is. Ik ga daarom eerst stilstaan bij de ‘sfeer’ van het daoïsme en het ‘ervaren’ van Dao.

Ik wil je vragen om het daoïsme te benaderen met meer dan alleen je cognitieve vermogens. Wijsheid bestaat uit meer dan dat. Dus in plaats van ons uitsluitend te richten op begrijpen, moeten we ons óók richten op het ervaren om er vervolgens naar te kunnen leven. Vergeet even andere filosofische tradities en dat wat je allemaal denkt te weten. Het staat je in de weg.

Sluit af en toe even je ogen, probeer je in te beelden wat er beschreven wordt. Maak tussendoor eens een wandeling in de natuur, observeer met al je aandacht wat daar allemaal is en gebeurt, en lees dan nog eens. Verbind het met je eigen ervaringen.

Lees onderstaande metaforen, die helpen om het denkvermogen iets te ‘dimmen’.

3.2 Ervaar en volg

Dao is dus wel kenbaar, ook zonder woorden. We kunnen (de werking van) de Dao observeren, ervaren en volgen. Enerzijds door het observeren van de natuur, anderzijds door middel van je lichaam. Zoals Woei-Lien Chong zegt (Leren laveren, p.177) “Net als vele andere wijsgeren uit het Oosten filosofeerden Lao Zi en Zhuang Zi niet primair vanuit het intellect, maar vanuit het lichaam.”

Lichaam

De oefeningen van daoïsten richten zich dan ook op hoofdzakelijk twee dingen: meditatie en lichaamsoefeningen zoals Tai Chi. Loskomen van woorden en begeerten kan o.a. door meditatie, handvaardigheden, tai chi, intuïtie etc. Daar kom ik op een ander moment in andere artikelen nog wel op terug.

Natuur

Alles in de natuur is verbonden als één groot en dynamisch ecosysteem. Je kunt observeren hoe alles in de natuur werkt, groeit, in verval raakt en weer opbloeit. Je kunt zien dat wat hard en inflexibel is uiteindelijk afbrokkelt. En hoe het zachte en wendbare heel blijft in zelfs de zwaarste omstandigheden. Vroeger hadden we die binding veel meer, als we werkten op het land. Maar nog steeds: je leeft je dagelijks leven in het ritme van de natuur: het is dag, nacht, er is een moment van actief zijn en van rusten. Probeer dat niet te denken, maar te voelen.

Lichaam in de natuur

Je voelt de lucht in en uit je stromen bij iedere ademhaling. Met iedere ademhaling krijg je stoffen binnen die je nodig hebt en laat je stoffen vrij die je lichaam moeten verlaten. De lucht om je heen is er en voedt je. Intussen word je door de grond gedragen. De hele aarde tilt je op – probeer je daarvan bewust te zijn. En stabiel als dat lijkt, weet je dat deze bol door de ruimte flitst, door een onzichtbare kracht verbonden met de ster waar die omheen draait. Het gaat maar door. Volg dat gevoel, of dat ‘bewust-zijn’ van je omgeving, dan krijg je een glimp van Dao.

3.3 Lach

De Laozi is een mystieke en vrij serieuze tekst, gericht op het besturen van een rijk. Het is kernachtig en vast het daoïsme kort samen. De Zhuangzi daarentegen, is waar het daoïsme voor mij echt tot leven komt. Het is een literair meesterwerk, met prachtige kleine verhaaltjes, met een knipoog geschreven. Het is een van de weinige filosofische werken dat bol staat van de humor, hilarische overdrijvingen en andere vrolijke spitsvondigheid. En deze luchtigheid en blijheid is wat mij betreft echt inherent aan het daoïsme – niet alleen is het fijn, het heeft ook een functie.

Geen vaste grond onder je voeten

Van de humor gaan diepere boodschappen uit. Zhuang Zi beoogt hiermee namelijk een bepaald effect bij de lezer.

Steeds als hij je iets van een principe, theorie of dogma lijkt mee te geven en je vaste grond onder de voeten krijgt, trekt hij het verderop weer als een tapijt onder je vandaan. De tekst traint je als het ware om:

• ermee om te leren gaan dat er geen rotsvast fundament voor kennis is, zonder in relativisme te vervallen
• om te kunnen gaan met paradoxen, non-dualiteit en niet-absolute waarheden. Zhuang Zi geeft je de richting, niet de ‘antwoorden’ want die zijn er niet abstract en universeel – je zult het in het moment moeten ervaren.
• een open bewustzijn te houden. Zhuang Zi stelt je voor raadsels waar geen logische oplossing voor is, waardoor je je op andere vormen van kennis moet gaan beroepen. Hij legt met zachte hand en humor de ontoereikendheid van onze cognitieve vaardigheden bloot.
• de luchtigheid van de tekst is ook wat hij inhoudelijk probeert mee te geven. Het daoïsme heeft een ontspannen filosofische houding, de principes worden los gehanteerd. Anders dan in het westen waar we neigen naar haast wiskundige zuiverheid en zekerheid.
• steeds je eigen overtuigingen te toetsen en per situatie scherp te blijven wat er in dat bijzondere geval geldt

Met deze trukendoos probeert Zhuang Zi ons iets bij te brengen, of eigenlijk een verandering in ons teweeg te brengen. Het loskomen van conceptuele valkuilen, ook dat je meer in een staat van open bewustzijn komt. Een staat waarin je de dingen vanuit een ruimer perspectief ziet, dan vanuit je alledaagse bewustzijn in je drukke leven.

Wie is de Wijze?

Zhuang Zi maakt duidelijk dat je wijsheid vindt bij de mensen waar je het misschien niet verwacht, mensen die er niet mee te koop gaan lopen. De meeste wijzen waren armoedige (maar blije) zwervers met maar één voet; de andere voet afgehakt als straf voor een eerdere misdaad. En zo worden er door Zhuang Zi allerlei zonderlinge figuren opgevoerd als wijzen. Ze heten bijvoorbeeld “Liploos de Mismaakte met de Bochel” (5:V) of “Tandeloos” (7:I). Waarbij ene meester Shu het wel erg bont maakt: “Meester Shu had een kinnebak die tot aan zijn navel kwam. Zijn schouders staken boven zijn kruin uit, zijn tot een staartje gevlochten haren stonden rechtop zijn hoofd en wezen naar de hemel, zijn vijf zintuigen zaten boven op zijn schedel, zijn dijen stonden naast zijn ribben.” (4:VI).

Humor als wapen

Zhuang Zi steekt de draak met alle serieuze en hoogdravende types die met opgeheven vinger vertellen hoe het allemaal zit. Zo steekt hij vaak de draak met de o zo serieuze Confucius (Kong Fu Zi). Hij bestrijdt zijn filosofie (zie historische context bovenaan dit artikel) en daarvoor wordt Confucius regelmatig in de verhaaltjes van Zhuang Zi opgevoerd als prediker tegen zijn eigen leer en vóór die van het daoïsme. Hij wordt, met een dikke knipoog, als eerzuchtige bemoeial neergezet die een snotneus is vergeleken met de oude meester, Lao Zi.

4. Verdieping: de belangrijkste begrippen uit het daoïsme

Okee. Nu je hopelijk iets meer in de mindset zit, die past bij daoïsme, kunnen we verder de diepte in. We pakken de privéjet naar de klimaatconventie: we verdiepen intellectueel ons begrip van de Dao, in de hoop dat het daarna nooit meer hoeft.

4.1 Wat betekent wuwei

Wu wei (无为) verwijst naar een vorm van moeiteloos handelen, in overeenstemming met de natuurlijke stroom van de wereld.

Het betekent dat je handelt in harmonie met de omstandigheden – maar niet passief en willoos. Meer zoals je in judo en aikido slim gebruik maakt van de krachten van je tegenstander en met minimale bewegingen gebruik maakt van balans, disbalans, snelheid, beweging, zwaartekracht en de bouw van het lichaam. In praktische zin is wu wei te vergelijken met het idee van ‘flow’. Het nodigt uit tot een houding van acceptatie en flexibiliteit, en verwerpt de noodzaak om de wereld rigide te beheersen.

Het is het meest verkeerd begrepen idee uit het daoïsme, mede door de praktische, korte vertaling van ‘nietsdoen’.

Wuwei in de oorsprong

Als we helemaal teruggaan naar de oorsprong en de traditionele karakters ontleden, dan leren we daar de echte betekenis. Ik heb er hier al een artikel over geschreven, dus ik zal het hier iets korter weergeven.

• Wu = leegte, ruimte, iets loslaten of vrijmaken zodat er licht en ruimte ontstaat (zoals een plek vrijmaken in een dicht begroeide jungle, zodat er licht en ruimte ontstaat voor nieuwe plantjes). Meer letterlijk is de oorsprong van het karakter ‘het uitdoven van het vuur’. Interessant is dat in het boeddhisme ‘nirvana’, wat wij vertalen als ‘verlichting’, ook precies juist ‘uitgeblust’ of ‘uitdoven’ betekent.
• Wei = handelen met (forcerende) kracht, gericht op controle en het bereiken van een vastgesteld doel, op basis van een specifieke cognitieve overtuiging (tunnelvisie).
• Wuwei = Actie vanuit openheid in je denken en doen, zonder doel vanuit het ego, waardoor er lucht en licht ontstaat om de situatie te zien zoals het echt is en je daarop aansluit. Slagvaardig, trefzeker, op het juiste moment en in de juiste mate. Doen zonder te forceren, handelen in harmonie met Dao of ‘verlichte’ actie.

Wuwei is dus niet zomaar ‘met de stroom mee gaan’; het vraagt veel van je. Namelijk dat je op zoek gaat naar wat er gebeurt bij jezelf, dat berekenend en forcerend gedrag herkent en opschort. Zodat er meer ruimte ontstaat om ongefilterd te zien wat er echt aan de hand is en dat je ook alle keuzemogelijkheden ziet – en niet alleen de opties die voor jouw ego het beste uitkomen. En het vraagt dat je herkent wat nu eigenlijk de stroom is om te volgen: die van de Dao natuurlijk, en niet primair die van de organisatie waar je werkt of de maatschappij waarin je leeft. Het vraagt een filosofische oefenweg om een houding te bereiken waarbij je het natuurlijke zo-zijn der dingen de ruimte laat om zich spontaan te manifesteren en te ontplooien.

Doen wat nodig is, zonder ego

Zelfs in de meest beklemmende situaties kun je dan leren je ego zo klein te maken, dat het alsnog alle ruimte heeft om te manoeuvreren en het juiste te doen, passend bij de eigen aard en bij de situatie. Doe je dat niet, dan maak je de situatie waarschijnlijk erger, omdat je dan iets op de werkelijkheid probeert te forceren.

Hoe ziet dat gedrag eruit? Daarvoor kijken we naar het verhaal over de keukenhulp. Dit vind ik een van de mooie verhaaltjes en levenslessen van de Zhuangzi.

Je vindt meer uitleg over de betekenis van dit fragment in dit artikel. In het kort: door zijn eigen overtuigingen en ego klein en scherp te houden, behoudt de kok alle ruimte om te manoeuvreren in een lastige situatie. Je kunt bot doorhakken, maar daarmee kun je ook het gerecht verzieken je verliest je mes zijn scherpte. Met een dik ego kom je vast te zitten in de situatie: je bent teveel bezig met wat jij wilt bereiken en hoe jij gezien wil worden. Daardoor mis je allerlei andere mogelijkheden – namelijk de mogelijkheden waar de situatie om vraagt.

4.2 Wat betekent de

De titel van boek “Dao-de-jing” bestaat uit drie woorden: Dao (de Weg), de (deugd / innerlijke kracht) en jing (boek). Dus in het Nederlands betekent Daodejing “Het boek van de Weg en de Innerlijke kracht”. Naast Dao is de (德) dus een belangrijk begrip. De spreek je uit als ‘duh’.

Als we de als ‘deugd’ vertalen, dan kan dat zuinig, christelijk en braaf klinken. Een beetje het kleinburgerlijk moraal, een sociale conventie waar je je vooral aan moet houden. Maar zo was het niet in de oudheid. Niet bij de Grieken (ἀρετή, arete), niet bij de Chinezen. Daoïsten zetten zich destijds juist af tegen de confucianistische notie van deugd. Laten we dat eens beter bekijken en vergelijken met de Griekse deugd.

Innerlijke kracht

• Bij de Grieken betekent ‘deugd’ meer voortreffelijkheid (van karakter).
• Bij de Chinezen betekent’deugd’ meer innerlijke natuurlijke kracht (als in: een uiting van Dao door jou).
• Voor beide zit er iets in dat je je functie als mens volledig volgt / uitvoert, handelt in overeenstemming met de Natuur en (dus) met je ware eigen aard.
• Je bent dan een goed mens; niet per se in ethische zin, maar een ‘goed gelukt’ mens. Bij de Grieken zit die ethische prestatie als doel er sterker in. Dat vraagt vorming en ontwikkeling. Bij daoïsten gaat het meer over een natuurlijke gave dan om een ethische prestatie.
• Bij daoïsten gaat het er meer om, dat je je natuurlijkheid niet in de weg staat, maar volledig tot uiting laat komen. Daarvoor moet je geen kennis opdoen, maar juist ’terug’ moet naar de bron van natuurlijke spontaniteit. Zij vinden dat meer authentiek, dan dat je ‘gemaakt’ een bepaald ideaal gedrag laat zien.

Die ‘kracht’ komt voort uit het leven in overeenstemming met de Dao. “Mensen die de Weg volgen, bezitten De, de innerlijke kracht die hen ondersteunt” (Laozi 21).

Het daoïsme geeft daardoor geen vaste leefregels. Wel geven ze in grote lijnen aan welk gedrag in harmonie is met Dao en welk gedrag niet. Bijvoorbeeld geen hebzucht, agressie, opschepperij, schade aanrichten, gericht zijn op status en eigenbelang. Maar wel kalmte, vrij zijn van begeerten, zachtheid, je innerlijke kracht bewaren. Als je de Dao volgt, pluk je deze vruchten ‘vanzelf’.

4.4 Wat betekenen ziran en pu?

We hebben eerder gezien dat Dao nauw verwant is met een begrip van wat ‘van nature’ zo is. Dat komt uitgebreider terug in de begrippen ziran en pu.

Ziran

Ziran (自然) betekent “spontaniteit” of “natuurlijkheid”, het in harmonie zijn met de natuurlijke ordening van het universum zonder inmenging. Ziran spreek je uit als ‘dzz-ran’, met een zachte ‘r’. Natuurlijkheid wil zeggen dat alles in het universum een inherente neiging heeft om zich te gedragen volgens zijn eigen aard. Spontaniteit wil zeggen dat handelingen of gebeurtenissen gebeuren zonder dwang, planning of egoïstische intenties. Deze spontaniteit en authenticiteit zou volgens het daoïsme niet belemmerd moeten worden door menselijke conventies of regels, in een poging om de wereld te beheersen of te veranderen. Het is het behouden van de essentie van de Dao zelf: dingen laten gebeuren zoals ze natuurlijk bedoeld zijn.

Pu

Waar ziran het principe is, is pu (朴) de praktijk of de manifestatie. Pu, uit te spreken als ‘phoeh’ betekent letterlijk “onbewerkt hout” of “eenvoudige boomstam.” Het symboliseert een staat van puurheid, eenvoud en ongereptheid, voordat iets door menselijke intenties of verlangens wordt gevormd of veranderd. Het is een metafoor voor de oorspronkelijke staat van de natuur (en de mens), vrij van complicaties, kennis en begeerte. Het is ongerept: een toestand waarin niets overbodigs is toegevoegd, veranderd of verwijderd. Ongesneden hout kan nog alles worden – in z’n pure vorm is het perfect, compleet en bevat het nog z’n volledige potentieel. Daoïsten zien alles wat beoogt om deze ruwe authentieke staat te veranderen (te ‘verbeteren’) als een schadelijk.

Dus ziran gaat over het zijn zoals dingen van nature zijn—spontaan en zonder dwang. Pu symboliseert de pure, onbewerkte staat van die natuurlijkheid. Samen vormen ze een kernprincipe van Daoïsme: terugkeren naar eenvoud en het natuurlijke verloop van het leven om in harmonie met de Dao te leven.

Leegte en nutteloosheid

In het verlengde daarvan, wil ik ook stilstaan bij ‘leegte’ en ‘nutteloosheid’, die in het daoïsme juist als potentie en oneindig nuttig worden ervaren.

Want waarom zou iets dat ‘nutteloos’ is iets anders moeten zijn dan dat? Nuttig voor wie – de mens? Nuttigheid is voor daoïsten nu precies weer de menselijke bril waarmee we de natuur in kijken. Laat al het mooie lekker zijn wat het is! Dat is goed genoeg. Natuurlijkheid is belangrijker dan het nut voor de mens.

Verder kan je je afvragen of ons beeld van nut wel klopt. Als je nuttig bent voor bijvoorbeeld de heerser van dat moment, dan wil hij je hebben en gebruiken. Doe je dat niet, dan kost het je je kop. Doe je het wel, maar val je tegen, dan kost het je je kop. Doe je het goed maar valt de heerser, dan kost het je je kop. Daoïsten houden hun hoofd liever, ook als dat betekent dat je je principes voor jezelf houdt. Wie ‘onbruikbaar’ is wordt met rust gelaten en kan zichzelf zijn. Eigenlijk heel nuttig dus.

Liever nutteloos lekker je leven leiden zoals je wil, dan door je talenten gescout worden en tot ambtenaar gemaakt worden en vermalen worden in de politieke intriges (in die tijd kostte politieke wisseling letterlijk je kop) of uitgeput worden voor je productiviteit (burnout, tegenwoordig).

Je vindt er hieronder een paar tekstfragmenten over.

Zhuangzi wees er zelf politieke functies voor af:

4.6 Wat betekenen qi, yin en yang

Ik behandel qi, yin en yang graag in hun samenhang. De begrippen zijn niet door het daoïsme uitgevonden, maar bestonden al.

Interactie

• Qi verwijst naar de levensenergie / levenskracht die door alles stroomt en alles in beweging houdt. Het begrip qi kan worden gezien als een aspect van hoe de Dao zich manifesteert in het fysieke universum. Qi wordt ook wel eens als ‘chi’ geschreven en spreek je uit als ’tsjie’.
• Het idee van yin en yang is dat alles in het leven en de natuur bestaat uit een voortdurende interactie tussen twee tegenpolen die elkaar beïnvloeden, aanvullen en in balans houden. In het westen denken we dan aan tegenstellingen, maar Yin en Yang zijn complementair aan elkaar, veronderstellen elkaar en werken op elkaar in.
• Yin (zwart in het symbool) is de ontvangende kracht, die de omstandigheden creëert waarin verandering en groei kunnen plaatsvinden. Het is meer introvert en het zorgt voor stabiliteit en rust.
• Yang (wit in het symbool) is de actieve kracht, die beweging en verandering teweegbrengt. Het is meer extrovert en zorgt voor dynamiek en vooruitgang.

Gevolgen

• Deze balans is essentieel voor harmonie en de gezondheid van het individu en de samenleving. Qi zelf is dynamisch en kan versterkt, verzwakt of gestagneerd raken door de balans van yin en yang. In de traditionele Chinese geneeskunde wordt gezondheid gezien als het resultaat van een evenwicht tussen yin en yang in het lichaam. Als deze krachten in balans zijn, functioneert het lichaam goed. Wanneer er een disbalans is (bijvoorbeeld te veel yin of te veel yang), kunnen ziektes ontstaan. Op dezelfde manier zien zij doorwerking op het mentale en spirituele niveau.
• Dit betekent dat je moet leren wanneer je actie moet ondernemen (yang) en wanneer je moet rusten of loslaten (yin). Te veel yang (bijvoorbeeld overmatige activiteit, agressie, of opwinding) kan leiden tot uitputting of ziekte, terwijl te veel yin (zoals lethargie, stilte, of passiviteit) kan resulteren in stagnatie of verwarring.
• Je ziet hier ook, waarom wuwei zo belangrijk is. Je wilt namelijk niet op zo’n manier handelen, dat yin en yang uit balans raken, qi wordt verstoord en je de situatie dus veel erger maakt door jouw bemoeienis.

Het Yin-Yang Symbool

Het bekende yin-yang symbool (ook wel het “taijitu” genoemd) visualiseert de relatie tussen yin en yang. Wat drukt dit symbool uit:

• Cirkel = eenheid. De cirkel geeft aan dat het hier niet om een dualistisch idee gaat, maar dat er een onderliggende eenheid is.
• Golvende scheiding = dynamisch, vloeiend. De twee krachten zijn niet star of strikt gescheiden, maar gaan voortdurend in elkaar over, afhankelijk van de omstandigheden.
• Stippen = in elkaar aanwezig. In beide delen bevindt zich een klein stukje van de andere kleur. Dit geeft aan dat er altijd een beetje van de tegengestelde kracht aanwezig is in de andere. Maar ook drukt het transformatie uit: wat vandaag donker of negatief lijkt, kan morgen helder en positief worden, en omgekeerd. De zwarte helft (yin) heeft een klein wit stipje (yang), wat suggereert dat er altijd beweging en verandering is, zelfs in rust en stilte. De witte helft (yang) heeft een klein zwart stipje (yin), wat betekent dat zelfs de meest actieve en energieke dingen ook een kalmerende en passieve kant hebben. Een voorbeeld zie je in haat en liefde: als je iets haat, gaat het blijkbaar om iets heel belangrijks voor je. Er is iets slechts gebeurd met iets dat je lief is, daardoor haat je. Andersom: we zien aan echtscheidingen hoe liefde kan omslaan in haat.

Letterlijk of figuurlijk?

Ik ben op het punt van qi, yin en yang wat terughoudend. Waar ik het begrip Dao goed kan volgen, weet ik minder goed wat ik met deze ideeën aan moet. Zijn ze onlosmakelijk verbonden met het daoïstische gedachtengoed en belangrijker nog, een daoïstisch leven? Of waren dit ’toevallig’ de begrippen in de kosmologie van die tijd, en is het meer context dan onderdeel van daoïsme?

Er zullen misschien mensen zijn die me vanuit daoïsme zouden vertellen waarom dit onlosmakelijk onderdeel is. Met name als men zich bezighoudt met acupunctuur en andere traditionele Chinese geneeskunde, of met lichaamsoefeningen zoals qigong of ta chi. Ik kan er niets aan doen, maar het trekt me gewoon niet. Misschien is dat de reden dat ik dat ‘gat’ opvul met de meer praktische oefeningen van het stoïcisme. In die zin, zijn de begrippen qi, yin en yang voor mij vooral figuurlijk: ze helpen te begrijpen hoe de Dao werkt en hoe verstorend ons handelen soms kan zijn – en daar zijn namen aan gegeven, die ik figuurlijk interpreteer.

5. Conclusie en persoonlijke reflectie

Het daoïsme legt de nadruk op eenvoud, natuurlijkheid en harmonie. Het verwerpt de dwangmatige structuren van zowel maatschappij als ego en nodigt ons uit om terug te keren naar een meer authentieke en spontane manier van leven. Een perspectief dat mist en zeer welkom is in het leven van nu.

Maar dit artikel is lang genoeg geweest. In volgende artikelen ga ik meer in op de praktische toepassing in vier domeinen: persoonlijk, professioneel, politiek en primordiaal. In andere artikelen zal ik ingaan op concrete ideeën voor in de samenleving en in het gezin.

Effect op mij

Na 25 jaar bestuderen van Dao weet ik dat het daoïsme niet zulke concrete adviezen geeft als het stoïcisme. Tegelijk beïnvloedt het daoïsme mijn denken en zijn op een niet te onderschatten manier.

• Ik kan vrij serieus en ernstig zijn. Het daoïsme heeft me mijn (zelf)spot en spontane, grappige, luchtige kant steeds nieuwe energie gegeven.
• Ik hou van controle en overzicht. Het daoïsme daagt me steeds opnieuw uit de futiliteit daarvan onder ogen te zien.
• De problemen op het werk, discussies en andere (taal)dilemma’s kan ik vaker zien zoals ze zijn: absurd en volledig losgezongen van de realiteit, een papieren werkelijkheid en problemen die alleen in onze opvattingen bestaan – maar waar we allemaal heel gewichtig over doen. Dit verzacht en relativeert, waardoor je er met minder ego naar kunt kijken en nieuwe oplossingen kunt zien.
• Okee zijn met onzekere kennis in een dynamische wereld; omgaan met paradoxen, complementariteit, ‘en-en’ denken.
• Waardering voor het natuurlijke, spontane en authentieke in de wereld. De wereld zien zonder antropocentrisme. De mens is niet de maat der dingen.

Ik hoop dat dit artikel je een dieper begrip heeft gegeven van het daoïsme, en nog meer dat het (een begin van) zulke veranderingen in jou teweeg kan brengen.