In verbinding blijven met jezelf

1. Inleiding

2. Maar eerst: op zoek naar een betere vraag

Ho even. We zijn filosofen. Dus we nemen natuurlijk geen genoegen met zo’n vage vraag als ‘hoe je in verbinding kan blijven me jezelf’. Dat gaan we eerst verder onderzoeken.

2.1 Wat is ‘jezelf’ eigenlijk?

Hier begint het gedonder natuurlijk al. Het is maar de vraag of er überhaupt een Zelf is, of dat dit slechts een neurologische illusie is. Die vraag parkeren we maar even voor een later moment. Voor nu: we hebben op z’n minst de ervaring van een Zelf. We bedoelen daarmee wie we ‘echt’ zijn, onze essentie, natuurlijke aard, je kern of je ziel. En blijkbaar hebben we ook de ervaring dat daarmee iets aan de hand is.

Welke van deze woorden past het beste bij het gevoel van een Zelf?

Ik dit artikel kies ik voor het woord ‘ziel’. Ik gebruik het puur als concept, om het schrijven makkelijker te maken. Niet per se als iets immaterieels, gescheiden van het lichaam. Niet iets religieus. Waar ik ziel schrijf, bedoel ik je essentie, je ware of authentieke zelf. Bij gebrek aan een beter woord.

2.2 Kan je ‘niet in verbinding’ zijn met jezelf?

Als ‘je’ in verbinding wil komen met ‘ziel’, wie is dan de echte jij? Hier lijkt het alsof de ziel ‘van jou’ is. Maar dan ben ‘jij’ iets anders dan je ziel, die blijkbaar jouw ‘eigendom’ is? Dat klopt niet. Jij en je ziel zijn één! En hoe kan iets dat één is, nou niet ‘verbonden zijn’?

Je ziet – op deze manier raken we compleet de weg kwijt. Hier moeten we zorgvuldig te werk gaan.

2.2.1 Spraakverwarring

Ik vermoed dat hier is sprake is van een taalprobleem. En taal doet iets. Door het onderscheiden van een ‘je’ en ‘zelf’ maak je het zo! Met je woorden splijt je je eigen eenheid in twee fictieve delen – je hebt je eigen probleem gecreëerd. Dus is de vraag: wat zou er anders aan de hand kunnen zijn, dat recht doet aan het gevoel niet in verbinding met jezelf te staan? Kunnen we daar andere woorden aan geven?

Als ik dichter bij de ervaring blijf, dan zeg ik het volgende. We ervaren dat we dingen doen of op een manier zijn, die anders is dan hoe we denken dat onze ziel écht is. Er is iets aan de hand, waardoor gedrag, voelen en ziel niet in overeenstemming met elkaar zijn. Hoe zou dat kunnen?

Voor ik dat concreet maak, gebruik ik een metafoor.

2.2.2 Een metafoor

2.2.3 Verkleuring van de ziel

Mijn stelling: wat je doet, kleurt je ziel. Je ziel is niet zo beschermd als je denkt. Het wordt open en bloot geraakt door wat je doet. Waar je je mee bezig houdt (en met wie je om gaat) geeft kleur. In de zin dat je een rijkere en mooiere ziel kunt worden, door je bezig te houden met de dingen waarvan je houdt, mensen te helpen, kunst, muziek, filosofie, zelfontwikkeling, enzovoort. Maar evengoed krijgt het (ongewenst) kleuring door trauma, stress, gedrag onder dwang, slechte daden, schaamte, schuld.

Daar kun je je misschien iets bij voorstellen. Ik denk dat onze ziel verstoort, vervuild en verborgen kan raken door:

• Werkdruk
• Obsessief het (wereld)nieuws volgen en er zorgen of stress van krijgen
• Materialisme
• Relaties die niet in balans zijn
• Ongezonde behoefte aan erkenning
• Fear of missing out
• Doomscrolling op social media
• Enzovoort. Vul maar in, wat er voor jou het meest past.

Hoeveel gewoontes zijn er niet, waarvan je denkt ‘ach, het kan geen kwaad’? Maar je eindeloos met iets bezig bent, van streek raakt, slechte gewoontes aanneemt, dan heeft dat effect op hoe goed je nog bij jezelf kan. Kijk of lees je teveel nieuws, dan geeft je dat een angstiger wereldbeeld en ben je er veel mee bezig – ook al heb je er geen invloed op. Ben je erg bezig je partner te pleasen, dan is het soms niet goed meer te zien welk deel van je persoonlijkheid vanuit jezelf komt en in welke mate je jezelf hebt aangepast. Al die dingen spelen tegelijk in je mee.

2.3 Consequenties

Wanneer je voelt niet verbonden met jezelf te zijn, betekent dat vaak dat je dingen doet die niet overeenkomen met je beeld hoe je echt bent. Je voelt onrust en bent afgeleid. Als dat langer duurt, dan leidt dat onder andere tot:

1. Gebrek aan zelfkennis: Als je niet weet wat je echt wilt of nodig hebt, is de kans groot dat je beslissingen neemt die niet in lijn zijn met je waarden en doelen. Alles begint bij zelfkennis, zoals Socrates zou beamen.
2. Emotionele onrust: Zonder zelfkennis raak je van streek van gebeurtenissen zonder te weten waarom. Je kunt beheerst worden door emoties die je niet goed voelt, niet begrijpt of misschien zelfs negeert. En je frustreert jezelf door je niet te voeden met wat je nodig hebt. Dat verergert opnieuw de emotionele onrust, als een neerwaartse spiraal, tot aan stress, angst of depressie.
3. Relatieproblemen: Zonder zelfkennis en met emotionele onrust, zal het moeilijk zijn om authentiek met anderen om te gaan en relaties op te bouwen. Denk aan miscommunicaties, tegenstrijdige signalen en onredelijke en onoplosbare conflicten.
4. Gemiste kansen: Als je je passies en verlangens niet kent, emotioneel onrustig bent, problemen hebt met relaties; dan kan het niet anders dan dat je de kansen mist die je gelukkig zouden maken.
5. Verlies van energie: Dit alles klinkt als een eenzaam en vermoeiend leven. Je kunt je uitgeput voelen door het voortdurend maskeren van je ware gevoelens of jezelf te vervreemden van wat je echt belangrijk vindt.
6. Isolatie: je wordt op jezelf geworpen, een zelf die je niet kent en voelt, zonder connectie met de mensen om je heen en zonder je eigen plek in het grotere geheel te kunnen zien.

Je ziet in deze zes consequenties eigenlijk grofweg twee dingen gebeuren:

• Je doen en laten is niet in lijn met hoe je eigenlijk bent (vooral 1, 2, 5)
• Je verliest verbinding met je omgeving (vooral 3, 4, 6)

We gaan alles wat we tot nu toe hebben ‘ontdekt’ samennemen en vereenvoudigen.

2.4 Analyse in plaatjes

We begonnen de situatie met de vraag hoe je in verbinding kan blijven (of kan komen) met jezelf. Dat zie je uitgedrukt in het plaatje hieronder.

We hebben geconstateerd dat het onderscheid tussen ‘je’ en ‘zelf’ een onjuiste uitdrukking is: je bent een geheel, we noemen het maar even ‘ziel’. Daarnaast zagen we dat je als de ziel van streek is, het ook verbinding met de omgeving mist. De connectie met andere mensen, de samenleving, de Natuur (of Logos, Dao, Brahman, God, etc.) raakt verbroken. Met andere woorden, we zochten de verbinding op de verkeerde plek: niet tussen delen in onszelf, maar van onszelf met het grotere. Het plaatje dat dit uitdrukt:

Het is een stapje in de goede richting, maar we zijn er nog niet. Het probleem nog, is dat we onszelf nog steeds zien als iets dat losstaat van het systemische geheel. We zijn er echter wezenlijk onderdeel van. Eigenlijk moet je er geen verbinding mee zoeken, maar moet je beseffen dat je er onderdeel van bent – samen met alle andere ‘zielen’ over de hele wereld.

Zou je verder de mystiek in willen, dan zouden we nog een plaatje kunnen maken dat ook het onderscheid tussen ziel en Dao verdwijnt. Maar voor praktische doeleinden, laten we het hier even bij. Het brengt ons namelijk de vraag die we zochten.

2.5 Een nieuwe vraag

We vervangen de vraag waar we mee begonnen, met een nieuwe vraag.

• De beginvraag: “Hoe blijf je in verbinding met jezelf?”
• Wordt “Hoe blijf je authentiek jezelf en deel van iets groters?”
• En als je de taal aandurft: “Hoe blijft de ziel zuiver en deel van Dao?”

Ik denk dat het van wezenlijk belang is dat je aan de goede vraag werkt. Zelf al mag je in dagelijks taalgebruik prima spreken van de ‘verbinding met jezelf’. Ik zal dat ook blijven doen, zelfs verderop in dit artikel. Maar als je er echt serieus mee aan de slag gaat, moet je weten waar het probleem en waar de oplossing zit.

Overigens past deze vraag, hoe authentiek en deel van de Natuur te zijn, goed bij zowel het daoïsme als het stoïcisme:

• In z’n oorspronkelijke staat was de ziel zuiver en deel van het grotere geheel. Naar die staat verlangen we altijd terug. Het ’terugkeren naar de oorsprong’ is een daoïstische gedachte. Klassieke daoïsten zoeken het in het ledigen van de ziel, ofwel het ‘vasten van het hart’: de weg terug, naar de Dao.
• Voor stoïcijnen is de vraag hoe je authentiek jezelf blijft een cruciale: je wilt je namelijk door niets van streek laten brengen, alleen je innerlijke wereld valt binnen je controle. Als je van streek raakt door de dingen buiten je, maak je een denkfout. En tegelijk ben je onlosmakelijk onderdeel van de Logos. Klassieke stoïcijnen zoeken de weg niet in een terugkeer, zoals de daoïsten, maar in de weg vooruit, naar de Logos.

In het tweede en derde plaatje met de cirkels eerder in dit artikel, gingen we van verbinding maken met de Natuur tot eenwording met de Natuur. En dat doet iets. Daarmee in verbinding komen is een manier om ‘als vanzelf’ je ziel weer tot uiting te laten komen: zuiver, onverstoorbaar en zichtbaar maken. Het deel worden van het grotere geheel is niet een stap die apart staat van je zorg voor de ziel. Het is zorg voor de ziel.

4. Acht oefeningen

Hiermee komen we weer terug bij de basis van deze website: filosofie zoals bedoeld in de oudheid, is zorgen voor je ziel. We hebben methodes nodig om het troebele water te verschonen en er de kleuring aan te geven die we kiezen. Praktijkgerichte filosofie biedt die methodes. Zoals vaker put ik onder andere uit het stoïcisme en daoïsme. Maar ook zal ik hier en vaker putten uit de moderne psychologie (vooral Acceptance and Commitment Therapy (ACT).

Sowieso goed om te noemen, is dat veel van de principes van stoïcisme en daoïsme erg veel overeenkomsten hebben met ACT en andere moderne psychologie.

De volgende acht oefeningen staan gerangschikt als volgordelijke stappen, maar je kunt er mee werken naar eigen inzicht, dingen afwisselen, in een andere volgorde of tegelijk doen.

4.1 Accepteer dat je even niet ‘jezelf’ bent

Aanvaarden dat je voelt dat je de connectie (met jezelf en het grotere geheel) kwijt bent, is de eerste stap. Laat bewust gedachten, emoties en fysieke sensaties toe, zonder te proberen ze te veranderen of onderdrukken. Het helpt je ongefilterd te zien wat er is, in plaats van je er (onbewust) tegen te verzetten. Het verstoort je gedachten niet door niet-helpende emoties over jezelf of de situatie. In plaats van je te veroordelen of perfectionisme na te streven, moedigt zelfcompassie ons aan om onze menselijkheid te accepteren. Dit zorgt voor een diepere, zachtere verbinding met onszelf, en het bevordert emotioneel welzijn.

Het helpt om daarbij los te laten wat buiten je controle ligt. Het willen beheersen van de wereld om je heen leidt tot disharmonie en disconnectie van het grotere geheel. Het loslaten daarvan helpt je om flexibel en ontvankelijk te blijven voor de veranderingen van het leven. Accepteren betekent niet dat je bij de pakken neer gaat zitten. Aanvaard alles en leg je nergens bij neer, zoals ze het zeggen bij De Stoïcijnse School.

Verder moedigt het concept wuwei aan om met de stroom van het leven mee te gaan. Het idee is dat we door te handelen in overeenstemming met de Dao (de Weg, het natuurlijke pad van het universum) moeiteloos handelen, zonder onnodige weerstand. Dit helpt ons om in contact te blijven met onze ware aard en niet afgeleid te worden door externe ambities of verwachtingen.

Doe dit zorgvuldig. In mijn ervaring is het echt niet zo eenvoudig en deze stap om goed te doen. Bij mij werkt het zo dat het eerst even duurt voor ik het door heb, vervolgens accepteer ik het niet echt en verzet ik me er tegen, en pas later denk ik: okee okee, dit werkt niet, ik moet het toch echt even serieus nemen en accepteren dat ik andere keuzes moet maken.

4.2 Gebruik natuurlijke processen in je voordeel

Blijf er vervolgens niet alleen cognitief mee bezig. Er is een moment van problemen ‘head on’ benaderen, maar ook een moment om even los te komen en jezelf de tijd en ruimte te gunnen, zodat je op een later moment de dingen in nieuw perspectief kunt zien. Maak gewoon slim gebruik van de kennis over hoe je lichaam en geest werken.

Er zijn tal van manieren, je zou bijna kunnen zeggen ‘hacks’, waarmee je je gemoed kunt verbeteren, zonder dat je heel hard aan het nadenken en streven bent. Ik heb een pagina vol met dingen die je kunt doen. Een wandeling in de natuur doet soms wonderen, evenals een creatieve vaardigheid, meditatie, boksles – whatever voor jou werkt. Stoom afblazen, tot jezelf komen, het kan op allerlei manieren.

Voor mij werkt deze stap heel goed. Ik gun mezelf er in eerste instantie de tijd niet voor. Maar zodra ik ermee begin, al is het maar klein (telefoon wegleggen, extra rondje met de hond, aandachtig spelen met de kinderen) verdwijnt een deel van de zorgen als sneeuw voor de zon. Ik voel mezelf dan verzachten en langzaamaan weer meer ‘mezelf’ worden.

4.3 Laat wat ruimte tot je gedachten

Tijdens de vorige stap, kun je de piekerende gedachten en zelfverwijten misschien nog niet zo makkelijk van je af zetten. Je loopt braaf door de natuur, toch kun je nog niet ontspannen.

Laat je dan niet gek maken. Het is nu eenmaal zo, en hoe meer je je verzet, hoe erger het wordt. Je brein is nu eenmaal een gedachtenmachine, die zet je niet zomaar uit. Maar we vergeten soms: het zijn maar gedachten. Je hoeft er niet achteraan te rennen, je hoeft ze niet weg te drukken. Het zijn tijdelijke mentale gebeurtenissen, die je gewoon kunt laten over drijven, alsof het wolken zijn. Dit vergroot ons bewustzijn en helpt ons om niet vast te blijven zitten in negatieve of belemmerende denkpatronen, waardoor we beter kunnen blijven afstemmen op onze eigen gevoelens en waarden. In ACT heet dit ‘cognitieve defusie‘. Stoïcijnen doen dit ook, door hun gedachtenpatroon of eigenlijk hun redeneringen onder de loep te nemen, en hun indrukken niet zomaar voor waar aan te nemen.

Het betekent niet per se dat je gedachten niet nuttig zijn. Ze zijn het onderzoeken waard – maar er moet nog blijken in welke mate ze ‘waar’ zijn. Dus, laat ze lekker voorbij drijven als je wandelt of mediteert. En wanneer je er klaar voor bent, neem ze dan eens serieus onder de loep, alsof je een onderzoeker bent. Externaliseer ze: bijvoorbeeld door ze op papier te schrijven of met iemand te bespreken. Door te schrijven zie je je eigen gedachten buiten jezelf, op papier, als een spiegel. Dan kunnen je nieuwe dingen opvallen. Je kunt je er opnieuw toe verhouden.

4.4 Hier en nu aanwezig zijn

Het voorgaande vraagt om aandachtig te zijn en jezelf te kunnen betrappen als je je valkuilen weer in stapt. Mindfulness doet denken aan spiritualiteit en boeddhisme, maar is breed geaccepteerd in de psychologie als een krachtige techniek om in verbinding te blijven met onszelf. Mindfulness leert je om in het huidige moment te leven zonder oordeel, waardoor je je meer bewust worden van je emoties, gedachten en lichamelijke gewaarwordingen. Dit helpt om niet overweldigd te worden door negatieve gedachten of emoties en beter afgestemd te zijn op je lichaam en geest. Door aandacht te geven aan wat er nu gebeurt, blijf je verbonden met de realiteit en met jezelf.

Hier en nu aanwezig zijn, bijvoorbeeld thuis, doe je op drie manieren.

• Cognitief: Daoïsten waarderen simpliciteit, eenvoud en het ontwikkelen van een ‘lege geest’. Dit betekent het loslaten van onnodige verlangens, ambities en ingewikkelde denkpatronen. Door eenvoud in het dagelijks leven te zoeken en te omarmen, blijven we verbonden met een meer authentieke versie van onszelf en onze kernbehoeften.
• Emotioneel: Emotionele intelligentie is het vermogen om je eigen emoties en die van anderen te herkennen, begrijpen en reguleren. Als je dit ontwikkelt, ben je je meer bewust van je gevoelens, begrijp je ze beter en kun je ze op een gezonde manier uiten. Ik zeg het nog maar eens: stoïcijnen doen dat ook, ze onderdrukken emoties niet. Deze vaardigheid helpt ons ook om beter te communiceren met anderen, wat essentieel is voor het behoud van een goede relatie met onszelf en onze omgeving.
• Lichamelijk: Het lichaam speelt een belangrijke rol in hoe we ons voelen en hoe we verbonden blijven met onszelf. Door aandacht te geven aan wat ons lichaam ons vertelt, kunnen we beter afstemmen op onze behoeften en signalen van stress of ongemak eerder herkennen. Ook dit komt niet alleen uit oosterse filosofie, maar evengoed uit bijvoorbeeld somatische therapieën en onderzoek naar de geest-lichaamconnectie. Dit kan bijvoorbeeld door ademhalingsoefeningen, yoga of ontspanningstechnieken.

Ratio, emoties, het lichaam en nog drie andere aspecten vormen in mijn ervaring samen wijsheid, lees daarvoor dit artikel.

4.5 Versterk je autonomie

Voor zowel daoïsten, stoïcijnen als ACT psychologen zijn autonomie en verbondenheid belangrijk. Om in verbinding te blijven met onszelf, is het essentieel om te streven naar autonomie, zodat we handelen vanuit onze waarden en wensen, in plaats van externe verwachtingen.

Autonomie beschrijf ik dan als verantwoordelijkheid nemen voor waar je controle over hebt (zie stoïcijnse filosofie) en al het andere zoveel mogelijk buiten beschouwing laten: je niet laten opslokken doomscrollen op social media, verwachtingen van anderen, dat wat sociaal wenselijk is, etc. Eigenlijk de dingen die ik beschreef als die je ziel onwenselijk ‘kleuren’, waardoor je op een gegeven moment niet goed meer kunt onderscheiden wat van jou is en wat van een ander (al dan niet geïnternaliseerd).

Vanuit het daoïsme worden autonomie en authenticiteit mooi uitgedrukt in het Chinese woord ziran, wat je kunt vertalen als spontaneïteit, natuurlijkheid of hoe iets ‘uit zichzelf zo is’. Daoïsten bereiken graag die natuurlijke staat, ongehinderd door concepten en structuren vanuit de maatschappij. Ook helpt ziran te beseffen dat de dingen buiten jou ook hun natuurlijke eigen weg volgen als je je daar niet teveel mee bemoeit en je dus de focus meer kunt leggen op je innerlijk. Het idee van ziran helpt ook, door te durven meer vanuit spontaneïteit te reageren, zonder altijd automatisch vooraf bepaalde patronen te volgen. Het concept moedigt aan om niets anders te willen worden dan je bent, want dat is al mooi genoeg.

4.6 Redeneer zorgvuldig

In het artikel over stoïcijnse filosofie, ging ik al even in op (logisch) redeneren: je zintuigelijke indrukken en morele intuïties daarover even tegen het licht houden, voordat je ze automatisch opvolgt. Stoïcijnen geloven dat emoties zoals angst, woede en verlangen voortkomen uit verkeerde oordelen. Door rationeel te reflecteren op je emoties en ze vanuit een objectief perspectief te bekijken, kun je meer controle over ze krijgen. Dit helpt je om kalm en in balans te blijven.

Het lijkt paradoxaal: ziran, spontaan, autonomie, authenticiteit.. is dat niet ‘gewoon je gevoel volgen’? Daarover kunnen we discussiëren, maar ik zeg: gevoel is waardevol, maar in het automatisme kun je gewoon niet goed onderscheiden wat echt vanuit jezelf komt en wat niet. Je kunt er niet vanuit gaan dat je vanuit gevoel magischerwijs de goede conclusies trekt. Je zult dat toch in stapjes moeten onderzoeken. Maar ik wil wel zo meegaand zijn om te zeggen: het kan volgens de regels van de logica, maar als het je beter past kun je daar natuurlijk ook meer intuïtie, emotioneel bewustzijn en lichamelijke kennis in gebruiken. Allemaal goed (samen vormen ze het geheel van wijsheid, niet alleen de ratio), maar doe het zorgvuldig, bewust en langzaam. Dat kan alleen, of in een groep met een methode zoals moreel beraad.

In de cognitieve gedragstherapie noemt men zoiets ook wel ‘cognitieve herstructurering’: onze automatische (vaak negatieve) gedachten identificeren en veranderen / herstructureren. Door bewust te worden van je denkproces en deze te evalueren, kun je beter in contact blijven met je werkelijke gevoelens en verlangens, en je emoties en gedragingen op een constructieve manier veranderen.

4.7 Streef naar het goede

Een essentieel onderdeel van vooral het stoïcisme en ACT, is het identificeren en leven volgens je persoonlijke waarden. Als je daarmee in overeenstemming leeft, leef je in overeenstemming met de Natuur. Het is in die zin zelfactualisatie: je ‘functie’ als mens goed vervullen.

Je bent ‘in verbinding met jezelf’ omdat je acties overeenstemmen met dat wat jij als belangrijk en zinvol beschouwt. Door helder te hebben welke waarden voor jou centraal staan (bijvoorbeeld eerlijkheid, moed, zorgzaamheid), dan kun je ook in moeilijke situaties keuzes maken die passen bij wie je wilt zijn. In ACT noemen ze dat ook wel toegewijde actie. Dit gaat om het zetten van kleine, haalbare stappen richting doelen die belangrijk voor ons zijn, ook als dit gepaard gaat met ongemak. Door deze acties blijven we niet alleen verbonden met onze waarden, maar versterken we ook ons gevoel van persoonlijke autonomie en zelfeffectiviteit.

Het goede doen, doe je niet in isolement. Dat raakt andere mensen. Zoals in de eerdere analyse bleek: wat je zoekt, vind je niet door een ‘verbinding met jezelf’. Als je je leven leidt op basis van de waarden die belangrijk voor je zijn, dan heb je daarvoor anderen nodig – en zij jou. Het gaat dus ook om de verbinding met andere mensen en met de samenleving als geheel. Ook dat geeft je het gevoel van vervulling waar je naar zocht.

Zowel zelfactualisatie, als toegewijde actie en de verbinding met andere mensen komt het beste tot stand, en geeft de meeste vervulling, wanneer het bijdraagt aan iets groters dan jezelf. Daar gaat het volgende over.

4.8 Plaats jezelf in verhouding met de kosmos

Mensen zijn deel van een groter geheel. We ontstaan uit de Natuur en zijn er onlosmakelijk onderdeel van – hoe graag we onszelf ook als ‘los’ en ‘onafhankelijk’ zien. De zuurstof die je ademt is belangrijker voor je bestaan dan je pink, toch vind je je pink echt een deel van jezelf en zuurstof niet. Opmerkelijk eigenlijk, waar we de grens leggen van wat ‘wij’ zijn en wat niet. Is de wereld in die zin niet één organisme?

Daar gaan we later nog wel eens dieper op in. Maar voor nu: als je jezelf niet deel voelt van de kosmos, op jezelf geworpen, dan is dat ook een stukje zelfverloochening. Door jezelf in de juiste verhouding tot de kosmos te zien, kun je je positie beter begrijpen, volgens je waarden leven en authentiek zijn. Het wordt dan veel meer ‘passend’ om zo te leven – niet meer alleen op basis van wilskracht, maar vanuit begrip.

Dat begrip is niet alleen conceptueel. Het is ook jezelf in overeenstemming brengen met het ritme van de natuur. Het observeren van de natuur helpt om de spontane en organische aard van het bestaan te begrijpen, wat weer leidt tot een dieper begrip van ons eigen innerlijke ritme. Bij dat ritme hoort ook je eindigheid. Stoïcijnen herinneren zichzelf regelmatig aan de eindigheid van het leven; memento mori. Door bewust te zijn van de vergankelijkheid van alles, leer je het leven op waarde te schatten en blijf je in verbinding met je diepste waarden en prioriteiten.

5. Conclusie

We hebben gezien dat ‘in verbinding blijven met jezelf’ een taalkundige knoop is. Het drukt niet precies genoeg uit wat er aan de hand is, waardoor het risico ontstaat dat je met de verkeerde oplossingen aan de slag gaat.

Maar de ervaring is wel herkenbaar. We hebben er andere woorden aan gegeven, nadat we inzagen dat de ziel vervuild en verstoord kan raken door allerlei invloeden van buitenaf. De kunst is om dat niet te laten gebeuren en weer terug te keren naar de oorspronkelijke helderheid van de ziel en je als deel van de kosmos te ervaren. Daar heb ik acht oefeningen voor genoemd, als beginnetje op het pad.

Ik begon het artikel met de waarde en noodzaak die deze zoektocht voor mezelf heeft. Ik schrijf deze artikelen niet omdat ik het allemaal al weet, maar om te leren, te toetsen door de praktijk en mijn bevindingen met jullie te delen. Op die manier breng ik bepaalde filosofische principes bij mezelf in herinnering en probeer ik ze te internaliseren. Ook dat is voor mij een manier om mijn ziel te verschonen en terug te keren naar de bron.