Taoïsme en stoïcisme combinatie: wat heb je eraan?

Soms zit ik helemaal in de flow—artikelen schrijven, podcasts volpraten, trainingen bedenken over de combinatie van daoïsme en stoïcisme. En dan stelt een vriend, die daar niet zo mee bezig is maar wel iets over stoïcisme heeft gelezen, ineens de vraag:

“Okee, leuk, maar wat heb je er nou echt aan? Waarom combineer je die twee? En wat brengt het jou in de praktijk?”

Dat is zo’n moment waarop ik denk: Ja! Dit is het perfecte moment om te vertellen hoe waardevol deze combinatie is!

En dan… struikel ik. Niet omdat ik het niet weet, want ik probeer er elke dag naar te leven. Maar omdat het soms lastig is om iets wat voor mij vanzelfsprekend is, helder en concreet uit te leggen aan iemand die er minder in zit. Dat ligt niet aan de vraagsteller, maar aan mij.

Dus besloot ik mijn gedachten te ordenen in dit artikel.

Inhoudsopgave

1. Inleiding
2. De voordelen
3. De nadelen
4. Conclusie

1. Inleiding

Een eerste inhoudelijke vergelijking heb ik al gemaakt; die vind je in dit artikel. Heb je dat artikel nog niet gelezen, dan raad ik je aan dat nog te doen. Wat je nu gaat lezen, gaat een stap verder: het draait niet alleen om de theorie, maar vooral om de praktijk—hoe je deze ideeën toepast in het dagelijks leven. Je kunt ook een podcast luisteren, waarin ik te gast was bij Dennis de Gruijter van De Stoïcijnse Podcast.

Misschien is het goed om eerst te vertellen hoe ik zelf bij deze combinatie ben uitgekomen. Mocht je dat interessant vinden, klik dan hieronder om verder te lezen. Maar je kan mijn persoonlijke anekdotes ook overslaan en verder lezen.

Waarom überhaupt een levensfilosofie volgen?

We gaan eerst een stap terug: waarom zou je überhaupt een specifieke filosofie volgen?

Ik was altijd al ontvankelijk voor filosofie. Als je bezig bent met zelfontwikkeling, vragen hebt over hoe de wereld in elkaar zit en wat jouw plek daarin is, of als je je principes belangrijk vindt maar ook wilt begrijpen waarom juist die principes, dan is zelfhulp, religie, moderne spiritualiteit of alleen psychologie vaak niet genoeg. Alleen filosofie blijft de ‘waarom’-vraag stellen—niet om je iets aan te praten, maar om echt te onderzoeken. Filosofie durft een concept van de wereld te schetsen waartoe je je leven kunt verhouden, zelfs als dat speculatief is.

Filosofie is een manier van leven.

Soms vragen mensen dan: Hoe ziet je dag er dan uit? Loop je in een toga over de markt, discussiërend met intellectuelen? Niet echt. Filosoferend leven betekent nieuwsgierig blijven, continu leren, je eigen overtuigingen en gedrag kritisch onderzoeken en steeds werken aan je karakter. Het geeft richting aan je leven, hoe je je voelt en de dagelijkse keuzes die je maakt.

Mijn pad naar daoïsme

In mijn tienerjaren kwam ik voor het eerst in aanraking met het daoïsme. Het sprak me aan, ik begreep er weinig van, maar het liet me niet los. In de afgelopen 20-25 jaar heb ik geprobeerd daoïstische principes toe te passen in lastige situaties en in mijn eigen ontwikkeling. Dat is niet altijd eenvoudig, want het daoïsme heeft geen vastomlijnde leefregels. Het leert je juist los te laten en in te spelen op het moment.

Een van de belangrijkste lessen die ik eruit haalde, was wuwei—niet geforceerd ingrijpen, maar meegaan met de natuurlijke stroom van de dingen. Dat leerde me om mijn eigen overtuigingen losser te laten, scherper te letten op wat er om me heen gebeurt en anderen ruimte te geven om zichzelf te zijn.

Maar er zat ook een keerzijde aan. Hoe meer ik me in daoïsme verdiepte, hoe terughoudender ik werd. Vaak dacht ik: hoe wuwei ik me hieruit?—en dat kon verlammend werken. Een ‘goede’ daoïst ben ik misschien niet; ik mis de traditionele praktijken zoals meditatie, tai chi en Chinese geneeskunde. Mijn benadering blijft toch vooral cognitief.

De invloed van het stoïcisme

Toen ik met deze site begon, kwam het stoïcisme opnieuw op mijn pad. Tijdens mijn filosofiestudie had ik er al kennis mee gemaakt en later las ik vooral veel Epictetus. Maar door de podcast van Dennis de Gruijter / De Stoïcijnse Podcast vlamde mijn interesse weer op. In korte tijd verinnerlijkte ik een aantal kernprincipes: check je indrukken, de dichotomie van controle, de mens als redelijk en sociaal wezen, de kardinale deugden, amor fati, memento mori—noem maar op.

En ineens kreeg alles in mijn leven meer focus, meer kalmte, meer richting. Stoïcijnse principes hielpen me om dingen concreet aan te pakken, terwijl het daoïsme me had geleerd om losser te laten.

Sindsdien combineer ik beide filosofieën. Je zou kunnen denken: Moet je je niet volledig aan één methode committeren om er echt iets waardevols uit te halen? Is dat niet al complex genoeg? Moet je per se zou je daoïsme en stoïcisme combineren in je leven?

Nee, het is niet per se nodig. Maar ik zie er wel voordelen in—en een paar nadelen.

Daarover gaat de rest van dit artikel: hoe deze combinatie in de praktijk werkt, gebaseerd op mijn ervaring.

2. De voordelen

Hieronder geef ik mijn belangrijkste redenen om deze twee filosofieën te combineren.

2.1 Balans en synergie

Als je je volledig toelegt op één filosofisch systeem, loop je het risico op tunnelvisie. Zelfs bij rijke en genuanceerde stromingen zoals het stoïcisme en daoïsme. Dat komt doordat je in het dagelijks leven maar een paar principes tegelijk toepast—meestal die welke je het meest bekend zijn. Een tweede filosofie die deels aansluit, maar ook contrasteert, helpt om blinde vlekken te voorkomen en je scherp te houden.

Bijvoorbeeld:

Het stoïcisme draait om de vier deugden: rechtvaardigheid, moed, zelfbeheersing en wijsheid. Een goed leven is een leven waarin je deze waarden nastreeft, ongeacht de omstandigheden.
Het daoïsme benadrukt wu wei: handelen in harmonie met de natuurlijke stroom van dingen, zonder te forceren.

Dan brengt de combinatie:

Je kunt moreel handelen (stoïcisme) zonder rigide te worden (daoïsme). Het stoïcisme helpt je om ethische principes vast te houden, ook als dat moeilijk is. Het daoïsme herinnert je eraan om niet dogmatisch te worden, maar flexibel en open te blijven voor wat de specifieke situatie vraagt. Het laat bijvoorbeeld open of jij dat nu moet beantwoorden, of iets is dat vanuit zichzelf moet gebeuren.
Je kunt vrij en speels zijn (daoïsme) zonder doelloos te zweven (stoïcisme)
Je traint je geest (stoïcisme), maar dwing het niet (daoïsme). Stoïcisme helpt je kalm en standvastig te blijven in moeilijke situaties. Daoïsme helpt je niet verkrampt vast te houden aan hoe dingen zouden moeten zijn. Samen geven ze je een sterke geest én de flexibiliteit om niet te breken.

Toepassing:

Stel, je bent leidinggevende en moet een besluit nemen dat je medewerkers raakt.

Het stoïcisme helpt je rechtvaardig en rationeel te handelen, ook als dit betekent dat je een moeilijke boodschap moet brengen. Je checkt je indrukken, blijft redelijk en focust op wat binnen je controle ligt. Je kiest ervoor om het gesprek rustig en respectvol aan te gaan. Je vertelt eerlijk hoe het zit en wijkt niet af.
Het daoïsme voorkomt dat je star vasthoudt aan een vooropgezet plan. Je blijft open voor hoe het gesprek verloopt en laat ruimte voor een onverwachte uitkomst. Je bent daarvoor sensitief en benut niet alleen je cognitie, maar ook je intuïtie en lichamelijke kennis.
In de combinatie ben je rechtdoorzee en helder in wat je komt vertellen. Maar blijf je ook gevoelig te blijven voor de dynamiek en timing, zodat je boodschap natuurlijk en zonder onnodige weerstand wordt ontvangen en waarbij je ruimte laat voor het proces.

Wil je meer voorbeelden? Klik dan onderstaande voorbeelden open. Soms zijn hierbij de verschillen tussen daoïsme en stoïcisme iets uitvergroot om het meer helder te maken.

Uitgebreid voorbeeld over onrecht in de wereld

Het stoïcisme
1) Moedigt je aan om bij te dragen: bewust keuzes maken, anderen informeren, beleid beïnvloeden en het goede voorbeeld geven. Wat goed is voor de gemeenschap, is goed voor ons.
2) Leert je om je indrukken te checken en niet te lijden onder wat buiten je controle ligt. Je zet je in maar wordt niet gekwetst door als er iets niet lukt.
3) Geeft je een rationele basis voor handelen: je bemoeit je met de wereld omdat dat past bij je natuur als redelijk en sociaal wezen, niet omdat externe zaken op zich van moreel belang zijn.

Het daoïsme
1) Zegt in eerste instantie iets soortgelijks: de natuur is moreel neutraal, je hoeft de wereld niet te ‘redden’.
2) Benadrukt dat de scheiding tussen ‘jij’ en ‘de wereld’ niet zo absoluut is. De wereld beïnvloedt jou, en jij beïnvloedt de wereld, zonder dat dit altijd een bewuste keuze is. In jou zitten spontane elementen die uit zichzelf zo zijn. Dat moet je niet willen veranderen, maar omarmen. En de wereld buiten je beantwoordt aan jouw denkbeelden: je kunt de essentie van de wereld aanraken en beïnvloeden, omdat je veel meer één bent met de wereld dan gedacht. Je blijft zo echt verbonden: jij bent niet ‘beter’ dan de wereld. Wat er in de wereld leeft, leeft in jou en andersom. Accepteer dat niet alles perfect hoeft te zijn.
3) Waarschuwt voor de beperkingen van menselijk ingrijpen: vaak vererger je een probleem als je het te hard probeert op te lossen. Dat maakt dat je een meer bescheiden opstelling kiest met respect voor de wereld en meer kans maakt te zien wat er nodig is, in plaats van te kiezen op basis van beredeneerde overtuigingen. In plaats van te forceren, kun je beter de voedingsbodem van het probleem wegnemen. Zo help je zorgen dat de dingen weer ‘natuurlijk’ op hun pootjes terechtkomen. De vraag is wel of het dan verleidelijk wordt dan maar niets te doen, terwijl jouw invloed het verschil had kunnen maken.

Samen
De stoïcijn kan zich terugtrekken in een ‘ivoren toren’, alles beter wetend, van een afstand observerend maar niet écht betrokken. En vanuit die positie de wereld naar zijn hand willen zetten. De daoïst blijft midden in de wereld, maar doet misschien niets terwijl die wel het verschil had kunnen maken. In de combinatie blijf je verbonden en midden in de wereld staan, ben je alert op je verantwoordelijkheid iets te doen maar besef je ook dat je acties onbedoelde consequenties hebben, ook als is je intentie goed. Je weet het te relativeren, vrolijk en diep verbonden te blijven.

Hier zie je het belang van enerzijds de duidelijkheid en verantwoordelijkheid van de stoïcijn en anderzijds de nuance en sensitiviteit van de daoïst.

Persoonlijk voorbeeld: voorbereiding kinderverjaardag

Mocht je kinderen hebben, dan is deze misschien herkenbaar. Onze dochter was jarig. Zondag vierden we het met familie – en ik keek er de hele week tegenop. Teveel mensen uitgenodigd, teveel chaos vooral rond etenstijd, ik weet hoe dat gaat en ik raak op zo’n dag echt overprikkeld. Ik geniet er niet zo van, juist omdat ik het een waardevol moment vind om het te vieren en mijn dochter blij te maken, maar er aan alle kanten aan me wordt getrokken en er teveel gebeurt.

Wat zou ik vanuit daoïsme moeten zeggen? Mijn natuurlijk aard volgen, en de verjaardag niet doen? Niet echt een optie. Maar wat dan?

Het stoïcisme helpt dan: is het wel zo erg als je denkt? Nou, in mijn hoofd lijkt het heel erg, maar waarschijnlijk vinden de meeste mensen het gewoon gezellig. Het is niet de verjaardag die erg is, hoe ik erover denk en hoe ik het verwacht te gaan ervaren is erg. Hoe het precies gaat lopen ligt niet binnen mijn controle, maar hoe ik me erop voorbereid (praktisch door een goede voorbereiding rondom eten en drinken bijvoorbeeld, mentaal door de stoïcijnse principes toe te passen) wel. En het sociale aspect: we zijn deel van een groter geheel, het is goed om deze verjaardag te vieren met de familie en vrienden die we erbij willen hebben.

De rust keerde terug, maar ik was nog niet klaar. Het daoïsme bracht me nog verder: kon ik misschien proberen te genieten van deze vreugdevolle chaos? Me toestaan even mee te laten voeren op de prikkels, zonder me er te druk om te maken – zelfs om te kunnen lachen? Het daoïsme bracht me van ‘ernstige’ rust (gelatenheid) naar meer ontspannen rust – en zelfs meer zin in de verjaardag.

Diverse kortere voorbeelden

Tijdens een vergadering ontstaat een discussie over een ethisch dilemma. Het stoïcisme geeft je de moed om je standpunt uit te spreken, terwijl het daoïsme je eraan herinnert dat niet alles geforceerd opgelost hoeft te worden. Misschien is stilte of luisteren hier krachtiger dan spreken.

Je reflecteert op je dag en merkt dat je niet alles hebt kunnen doen wat je wilde. Het stoïcisme helpt je leren van je fouten en jezelf te verbeteren. Het daoïsme helpt je om los te laten en tevreden te zijn met wat je wél hebt gedaan.

Je wekker gaat vroeg, maar je voelt je moe. Het stoïcisme herinnert je eraan dat discipline belangrijk is; je komt je bed uit omdat je weet dat beweging en een goede start van de dag bijdragen aan je welzijn. Tegelijkertijd brengt het daoïsme een nuance: je hoeft jezelf niet te forceren om een zware training te doen. Een rustige wandeling kan vandaag genoeg zijn.

Op je werk stuit je op een lastige situatie. Een collega doet niet wat is afgesproken, en je voelt frustratie opkomen. Het stoïcisme helpt je om kalm te blijven en je emoties te beheersen. Je kiest ervoor om constructief met je collega te praten in plaats van boos te worden. Het daoïsme voegt hieraan toe dat je niet alles hoeft te controleren; sommige dingen lossen zich vanzelf op als je geduld hebt.

Je hebt een lange dag achter de rug en merkt dat je piekert over een deadline die morgen nadert. Het stoïcisme spoort je aan om praktisch te denken: maak een plan voor morgen. Het daoïsme helpt je om de rest los te laten en te vertrouwen dat een goede nachtrust je verder brengt dan nu nog uren doorgaan.

Op deze manier houden de belangrijkste principes van het stoïcisme en daoïsme elkaar in balans.

2.2 Situationeel

Combineren en in balans houden, betekent niet dat je daoïsme en stoïcisme altijd en in elke situatie evenveel toepast. Afhankelijk van de situatie kun je variëren in welke filosofie je zwaarder laat wegen. Om dit te verduidelijken, verdeel ik het grofweg over een paar domeinen. In sommige situaties past het daoïsme beter, in andere juist het stoïcisme.

Werk

Op de werkvloer werkt een stoïcijnse mindset voor mij vaak het beste. Doelgerichtheid, je rol vervullen, professioneel en rationeel blijven, je indrukken kritisch toetsen, accepteren wat niet op jouw manier gaat zonder passief te worden, en discipline: allemaal elementen die helpen om ‘top of your game’ te zijn.

In complexe situaties helpt het stoïcisme om je emoties en aannames te checken: is wat ik denk wel waar? Bij spanning en druk zorgt het ervoor dat je moedig en standvastig blijft, zonder je te laten meeslepen door externe omstandigheden of de mening van anderen. De focus ligt op wat binnen je controle ligt, zodat je helder blijft denken en gezond omgaat met werkstress.

Dat betekent niet dat het stoïcisme een pure prestatiefilosofie is. Het herinnert je er ook aan dat je deel uitmaakt van een groter geheel. Je werkt niet alleen voor jezelf, maar draagt bij aan je collega’s en het doel van de organisatie. Stoïcisme kan je helpen om met de juiste intenties en houding te werken, waardoor je voldoening vindt en waarde toevoegt. Het heeft daarnaast een persoonlijk en spiritueel aspect dat ook buiten je werk waardevol is, maar in dit domein komt het bijzonder goed tot zijn recht.

Gezin

In mijn gezin merk ik dat een daoïstische houding beter werkt. Het daoïsme leert me flexibel te zijn en niet rigide vast te houden aan hoe ik vind dat dingen zouden moeten gaan. Het helpt me meer op intuïtie en het moment te vertrouwen, en meer ontvankelijk te zijn voor wat er in de dynamiek met mijn vrouw en kinderen nodig is.

Mijn regels mogen dan rationeel en logisch zijn, maar dat betekent niet dat mijn kinderen zich er altijd aan houden. Ik mag mezelf misschien willen ‘perfectioneren’ als stoïcijn, maar mijn vrouw wil ook gewoon mijn ontspannen, speelse kant zien.

Het daoïsme leert me om de lat niet altijd zo hoog te leggen en gewoon te ‘zijn’. Het helpt me de natuurlijke aard van mijn kinderen te waarderen, zonder steeds de labels ‘goed’ of ‘fout’ te plakken. Niet alles hoeft een praktisch doel te hebben om waardevol te zijn; soms is iets waardevol gewoon omdat het mooi of prettig is. Tijd om te niksen kan zelfs leiden tot de beste inzichten.

Per moment

Dit onderscheid is natuurlijk niet zwart-wit. Stoïcisme hielp me privé om een ijsbad te proberen, wat een enorm leerzame ervaring was. Daoïsme helpt me op werk om af en toe wat luchtiger te zijn en dingen te relativeren. Soms manoeuvreer ik me met wu wei door complexe situaties zonder ze te forceren.

Je kunt dit onderscheid ook toepassen op andere gebieden: bijvoorbeeld op levensfasen (jong/middenleven stoïcijns, ouderdom daoïstisch), locatie, sociale groepen, projecten, noem maar op. Het idee is dat je in verschillende contexten andere elementen uit de filosofie als waardevol ervaart.

2.3 Pragmatisch

Behalve de balans en de toepassing per domein, kijk ik er ook heel pragmatisch naar. We zijn niet perfect, we onthouden niet elke nuance van de filosofie op ieder moment. Schiet je een principe te binnen, pak die dan gewoon. Het helpt.

Soms loop je vast met één filosofie. Bijvoorbeeld: daoïsme brengt rust, maar bij frustratie of boosheid kan ik geneigd zijn die gevoelens weg te drukken onder het mom van wu wei. Dan doe ik geen wuwei geen recht en doe ik het vast verkeerd, maar ik ben dan ook niet perfect.

Op zo’n moment roep ik mijn innerlijke stoïcijn erbij: “Nee, alleen door de rede komt je geest tot rust. Check je indrukken, denk logisch na, focus op wat binnen je controle ligt.” Voor ik het weet, ben ik weer kalm en kan ik wél ontspannen omgaan met de situatie.

Andersom: soms lijkt een situatie te vragen om logisch redeneren zoals in de stoïcijnse principes. Maar dan kom ik er niet uit en denk ik: dit zijn redenaties achteraf, ik wil alleen maar verklaren wat ik eigenlijk al (vanuit intuïtie) weet. Vanuit het daoïsme heb ik dan het vertrouwen om op dat pad door te gaan.

Daarnaast is het stoïcisme veel uitgebreider in praktische, menselijke vraagstukken: Seneca schreef over vriendschappen, filosofische groei, tegenslagen, en zelfs hoe je goed kunt geven en ontvangen. In zulke situaties kies ik gewoon de filosofie die het meest te zeggen heeft over het onderwerp.

Heb ik dan een vastomlijnd idee wanneer ik welke filosofie toe pas en waarom? Soms wel, soms niet. Dat is okee, doe wat je kunt en maak je vorderingen.

2.4 Intellectueel

Een laatste, misschien minder aansprekende reden om daoïsme en stoïcisme te combineren, is de intellectuele uitdaging. Die heeft drie aspecten.

Het is gewoon leuk

Allereerst: het is gewoon leuk! Mijn eerste neiging is om hier een disclaimer bij te zetten—alsof ‘leuk’ geen serieuze reden is. Maar vanuit een daoïstisch perspectief zou ik daar juist tegenin willen brengen: waarom niet? Als iets plezier geeft, dan is dat op zichzelf een goede reden om het te doen. En wat is er beter dan één levensfilosofie uitpluizen en toepassen? Nou, twee levensfilosofieën dus.

Door contrast zie je scherper

Een tweede reden is dat het contrasteren van beide stromingen ze juist helderder maakt. Door ze naast elkaar te leggen, worden hun kernpunten scherper zichtbaar.

Mijn begrip van wu wei, bijvoorbeeld, is enorm verdiept door het te vergelijken met de stoïcijnse dichotomie van controle. De stoïcijn maakt een strikt onderscheid tussen wat binnen en buiten zijn controle ligt, terwijl de daoïst dat onderscheid juist probeert te laten vervagen. Waar de stoïcijn zichzelf begrenst en afbakent, zoekt de daoïst juist de harmonie tussen zijn eigen essentie en die van de buitenwereld, door de essentie van zichzelf en de essentie van dat wat buiten hem/haar ligt in contact te laten.

Lees bijvoorbeeld het verhaal van de meesterhoutsnijder

Zhuangzi 19:X

Er ws eens een meesterhoutsnijder genaamd Qing, die een hangraam voor een klokkenspel had gebeeldhouwd, zo mooi dat eenieder die ernaar keek verrast uitriep: ‘Dit lijkt wel godenwerk!’ Toen de hertog van Lu het zag, ondervroeg hij de kunstenaar, en zei: ‘Welke kunstvaardigheid bezit je om zoiets te kunnen maken?’ ‘Uw dienaar is maar een gewone handwerker, en ik heb hoegenaamd geen kunstvaardigheid! Desalniettemin is er toch wel één ding: wanneer ik met zo’n hangraam bezig ben, dan pas ik wel op dat ik mijn qi niet verspil. Daarom moet ik eerst vasten om mezelf tot rust te brengen. Na drie dagen vasten koester ik geen gedachten meer over succes, beloning, positie of promotie. Als ik vijf dagen vast denk ik niet meer aan kritiek of lofbetuiging, aan vaardigheid of onhandigheid. En als ik zeven dagen gevast heb, dan verlies ik onmiddellijk elk bewustzijn van mijn vier ledematen en mijn hele lijfelijke bestaan. Op dat ogenblik bestaat er voor mij geen vorst of hofhouding meer, mijn gehele kunnen is geconcentreerd en alle stoornissen van buiten verdwijnen. Daarna ga ik naar het bos en kijk naar de door de hemel gegeven aard van de bomen. Als ik er een vind die wat betreft vorm perfect is, dan kijk ik er net zo lang naar tot ik het voltooide hangraam zie, en dan pas begin ik er de hand aan te slaan. Als dat allemaal niet lukt, dan houd ik ermee op. Op die manier sluit de hemelse aard van de boom aan bij mijn eigen hemelse aard. Zou dit niet de reden kunnen zijn waarom men denkt dat de goden dit hangraam hebben gemaakt?’

Wat gebeurt hier? Enerzijds zie je naast wuwei ook de focus op wat binnen je controle ligt: hij sluit alle (gedachten over) externe factoren uit. Hier liggen de filosofieën even dicht bij elkaar. Maar daarna maakt hij eigenlijk een radicaal andere beweging. Het strikte onderscheidt slaat om een versmelting tussen zijn natuurlijke / hemelse aard en die van het externe voorwerp waaraan hij werkt. Waar de stoïcijn de Rede alleen deelt met andere mensen, deelt de daoïst de Dao met alle dingen.

Dit is een voorbeeld van hoe je een dieper begrip krijgt. Zonder deze combinatie had ik de beweging van innerlijke focus en versmelting met dat buiten je niet zo scherp gezien. Andersom brengt dit weer allerlei nieuwe vraagstukken met zich mee om te onderzoeken.

Omgekeerd helpt het daoïstische idee van natuurlijkheid en spontaniteit mij om het stoïcijnse concept van de mens als redelijk en sociaal wezen beter te begrijpen. Dat zet me aan het denken: hoe natuurlijk is redelijkheid? Hoe spontaan is intuïtie? Zo ontstaat er een vruchtbare dialoog tussen beide denkwijzen.

Nieuwe wegen openen

Een derde intellectuele reden is dat het combineren van filosofieën nieuwe wegen opent. Het helpt ons om verder te denken, in plaats van klassieke ideeën te bevriezen alsof elke verandering een verslechtering zou zijn.

Daoïsten zien boeken als ‘uitwerpselen van dode mensen’—vastgelegde, gestolde gedachten die niet meer de levende stroom van wijsheid bevatten. Stoïcijnen, en vooral Seneca, benadrukken dat we op de schouders van eerdere denkers staan, maar dat niets ons mag weerhouden om verder te gaan waar zij stopten. Hij daagt zichzelf uit om verder te gaan waar zij ophielden en zo zelf tot nieuwe hoogten te stijgen.

In die geest voel ik me vrij om me door beide filosofieën te laten inspireren, niet als een eindpunt, maar als een startpunt. Geen dogma’s, geen verstarde ideeën—maar een levendige, voortdurende ontwikkeling.

3. De nadelen

Eerlijk is eerlijk, nadelen zijn er ook. Daar ga ik nu op in.

3.1 Complex

Eén filosofie serieus bestuderen is al een uitdaging. Twee combineren is ingewikkelder. Het kost meer tijd, meer denkkracht en opent een nieuw speelveld aan vraagstukken: waar komen ze overeen, waar verschillen ze, waarom, en kun je ze überhaupt verenigen?

Nu is dat op zichzelf niet erg. Maar wel dat daarmee het risico ontstaat dat je beide filosofieën slechts oppervlakkig benadert:

Omdat je je tijd en aandacht over twee stromingen verdeelt, mis je misschien de nuances en details die ze zo rijk maken. Je ‘slaat ze plat’ om de verschillen scherper te maken en hun contrast duidelijker te zien.
Daardoor neig je er sneller toe om interne verschillen binnen een stroming over het hoofd te zien—zoals de verschillen tussen het Laozi- en het Zhuangzi-daoïsme, of tussen het Griekse en Romeinse stoïcisme. Denk aan de verschillen tussen Epictetus, Seneca en Marcus Aurelius, of de context waarin zij hun filosofie ontwikkelden. Je gaat er veelal aan voorbij.
Omdat beide filosofieën oplossingen bieden voor levensvragen, is het verleidelijk om de moeilijke lessen van de ene te omzeilen door terug te vallen op de andere. In plaats van een pittige oefening echt aan te gaan, heb je altijd een plan B—waardoor je potentieel waardevolle inzichten mist.

3.2 Appels en Peren

Een specifiek probleem bij het combineren van daoïsme en stoïcisme is dat ze fundamenteel andere uitgangspunten hebben. Ondanks de raakvlakken sluiten ze elkaar op bepaalde punten categoriaal uit.

De stoïcijn leeft in het domein van de logica: definities, argumentatie, bewijsvoering. De daoïst ziet dat ook, maar stapt er juist uit. Hij beweegt zich ‘om de logica heen’, zoekt intuïtieve en mystieke eenwording met de wereld in plaats van alles te willen beredeneren.

Stel dat een stoïcijn en een daoïst met elkaar in gesprek gaan:

De daoïst zal de stoïcijn niet overtuigen. Niet alleen omdat hij die behoefte niet voelt, maar ook omdat hij zich niet baseert op logische argumenten. Misschien antwoordt hij met een raadsel, een grap, of een onverwacht gebaar, puur om de beperkingen van logica te laten zien. Voor de stoïcijn is zo’n gesprek zinloos—zonder rationele onderbouwing kun je immers alles beweren, zonder dat er nog controle mogelijk is.
De stoïcijn zal de daoïst niet overtuigen. Hoe strakker hij zijn argumenten opbouwt, hoe meer de daoïst zal concluderen dat hij het nog niet begrijpt. Want volgens de daoïst zit de stoïcijn vast in een zelfgecreëerd web van taal en logica—en daar ga je de waarheid niet vinden. De daoïst zou zelfs kunnen zeggen: “Je allereerste stap is een intuïtieve aanname, namelijk dat de Logos bestaat. Dus je begint zelf al met intuïtie, zonder het te beseffen.”

Zo kunnen ze eindeloos praten, maar ze zullen elkaar niet echt verstaan. De vraag is hoe zwaar je dat laat wegen. Beide stromingen draaien uiteindelijk om hoe je leeft, niet om theoretische haarkloverij.

Maar we hoeven het niet alleen te bedenken: zo’n gesprek heeft daadwerkelijk plaatsgevonden. Lees het fragment hieronder.

Zhuangzi en de logicus over de blijdschap van vissen

Zhuangzi en zijn vriend Huizi (ook bekend als Hui Shi), een scherpzinnig logicus, wandelen samen over een brug boven de rivier de Hao.

Zhuangzi ziet de vissen zwemmen en zegt:
“Kijk hoe de vissen daar dartelen! Dat is de vreugde van de vissen!”

Huizi reageert onmiddellijk:
“Jij bent geen vis, hoe weet jij dan wat hun vreugde is?”

Zhuangzi lacht en antwoordt:
“Jij bent niet ik, hoe weet jij dat ik niet weet wat de vreugde van de vissen is?”

Huizi blijft rationeel:
“Ik ben niet jij, dat weet ik. En jij bent geen vis, dat weten we ook. Dus jij kunt de vreugde van de vissen niet kennen.”

Waarop Zhuangzi afsluit:
“Laten we teruggaan naar het begin. Jij vroeg hoe ik wist dat de vissen vreugde ervaren. Dat betekent dat jij al begreep dat ik beweerde het te weten. Ik weet het door hier op de brug te staan en het gewoon te zien.”

Wat bedoelt Zhuangzi hiermee?
Dit verhaal is een speelse aanval op de beperkingen van de logica en pure rationaliteit. Huizi stelt een typisch logisch argument op: als je geen vis bent, kun je niet weten wat een vis ervaart. Maar Zhuangzi keert de redenering om: als Huizi niet Zhuangzi is, hoe kan hij dan weten wat Zhuangzi weet?

Toen ik het de eerste keer las, vond ik het een flauw taalkundig trucje. Maar er zit meer in. Drie punten:

1: Logica is ontoereikend. Sommige geleerden zien het als een slim, maar ondeugend taalspelletje waarin Zhuangzi gewoon een discussie wint door de logica van Huizi tegen hem te keren. In deze interpretatie gebruikt hij zijn retorische behendigheid om Huizi vast te zetten in zijn eigen redenering zonder daadwerkelijk iets te bewijzen. Anderen zien het als een diepere kritiek op de beperkingen van rationele analyse. Zhuangzi toont aan dat er vormen van kennis zijn die niet via syllogismen of logische deductie te verkrijgen zijn—ervaring, intuïtie en directe waarneming spelen ook een rol.

2: Soms wéét je iets direct, intuïtief. Door de vissen te zien dartelen, voelt hij hun vreugde. Dit sluit aan bij de daoïstische visie dat ware kennis niet altijd in woorden te vatten is en dat de wereld niet volledig te begrijpen is via strikte redeneringen.

3: Zhuangzi’s punt is niet alleen dat we dingen intuïtief kunnen weten, maar ook dat we niet strikt gescheiden zijn van de natuur. De Dao verbindt alles, en als je in harmonie bent met de stroom van het leven, kun je de vreugde van de vissen begrijpen zonder een vis te zijn. Zhuangzi suggereert dat echte kennis voortkomt uit het meegaan met de Dao en dat er een directe verbondenheid bestaat tussen mensen en de natuur. In die zin is zijn uitspraak geen taalspelletje, maar een uitnodiging om de wereld op een andere manier te ervaren.

Het raakt een fundamenteel filosofisch punt over de aard van kennis. Maar of Zhuangzi echt “gelijk” heeft, hangt af van hoe je naar kennis kijkt: als iets wat strikt logisch beredeneerd moet worden, of als iets dat ook via directe ervaring toegankelijk is. Hoe dan ook, Zhuangzi’s gesprek op de brug blijft een prachtig voorbeeld van zijn speelse, maar diepzinnige filosofische stijl. En hoewel Huizi als logicus niet hetzelfde is als een stoïcijn, benadert dit goed waar zij van opvatting zouden verschillen.

3.3 Paradoxen

Ten slotte zijn er gewoon pure inhoudelijke tegenstellingen in deze combinatie. Of liever gezegd paradoxen, want vaak zijn ze op een dieper niveau verenigbaar. Een paar voorbeelden:

Logos vs. Dao – een rationeel geordend universum vs. een vloeiend en spontaan proces
Logica vs. intuïtie – analyseren en argumenteren vs. ervaren en aanvoelen
Nut vs. nutteloosheid – efficiëntie en doelgerichtheid vs. waarde in het doelloze
Ontwikkelen vs. afleren – karakter vormen vs. terugkeren naar een oorspronkelijke staat
Houvast vs. fundament wegnemen – zekerheid bieden vs. de vaardigheid leren om te met fundamentele onzekerheid en veranderlijkheid om te gaan
Ingrijpen vs. de stroom volgen – actief handelen vs. meegaan met de natuurlijke loop
Controle vs. loslaten – zelfbeheersing vs. overgave aan wat is
Sterven voor je idealen vs. je lichaam behouden – principes boven alles vs. fysieke integriteit boven principes
Sociale rol vs. eigen aard – je plaats in de maatschappij vervullen vs. spontaan en vrij bewegen

Een aantal daarvan heb ik eerder inhoudelijk behandeld.

Wie beide filosofieën wil combineren, moet bereid zijn om schijnbare tegenstellingen niet direct op te willen lossen, maar ze te verdragen—zoals ik bij de voordelen al heb toegelicht. In het volgende artikel ga ik daarom nog specifiek kijken naar hoe om te gaan met de verhouding tussen de twee filosofieën, ondanks hun verschillen – en of het wel echt verschillen blijven na nader onderzoek.

4. Conclusie

De combinatie van daoïsme en stoïcisme is uitdagend. Het vraagt meer tijd, meer denkwerk en de bereidheid om schijnbare tegenstellingen te verdragen. Het risico bestaat dat je beide oppervlakkig benadert, ze te veel vereenvoudigt of de lastige kanten uit de weg gaat. Bovendien spreken beide filosofieën niet altijd dezelfde taal: waar de stoïcijn zich vastbijt in logica, glipt de daoïst er juist aan voorbij.

Toch blijkt uit alles dat deze combinatie niet alleen waardevol, maar zelfs verrijkend is. Door ze naast elkaar te leggen, worden hun inzichten scherper. De stoïcijnse focus op de rede wordt dieper begrepen in contrast met het daoïstische idee van natuurlijke spontaniteit. Andersom helpt het daoïstische perspectief om niet in rigide controle of dogma’s te vervallen. Dit samenspel dwingt ons om klassieke wijsheid niet als bevroren verleden te zien, maar als iets levends—iets dat ons blijft uitdagen om verder te denken en te groeien.

Uiteindelijk draait het niet om het ‘winnen’ van één filosofie, maar om wat je ermee doet. Filosofie is geen theoretisch debat, maar een manier van leven. Wie zich vrij voelt om zowel de structuur van het stoïcisme als de vloeiendheid van het daoïsme te omarmen, heeft een rijkere gereedschapskist om het leven in al zijn complexiteit te navigeren. En precies daarom ga ik ermee door.

Als ik moet zeggen ‘wat ik eraan heb’: de combinatie houdt me scherp en wendbaar voor iedere situatie. Logisch redeneren zonder krampachtigheid, intuïtie volgen zonder zweverigheid, kalmte door toetsing van mijn indrukken én vreugdevol relativeren.

Yin en Yang.