Wat is wijsheid?

Kennis en wijsheid: het verschil

Voordat we naar de zes vormen van wijsheid gaan, wil ik eerst verduidelijken wat nu eigenlijk het verschil is met kennis. Het plaatje hieronder maakt best goed duidelijk wat het verschil is met data, informatie, kennis en inzicht. Ik focus even op de laatste drie.

Kennis betekent dat je over informatie beschikt en de samenhang begrijpt, dus de verbindingen tussen de dingen die je weet. Kennis kun je leren op school. Inzicht komt vaak pas later: je ‘ziet’ wat de cruciale punten zijn waarop je iets moet doen om een oplossing te vinden. Inzicht onderscheidt mensen van elkaar: je kunt een uniek inzicht hebben waarvan andere mensen nog moeite hebben om het te zien.

Wijsheid gaat nog een stap verder: je hebt niet alleen het inzicht, maar je weet ook van begin- naar eindpunt te komen. Je kent de bochten die je moet nemen, de valkuilen, wat misschien de kortste weg is maar je toch beter kunt vermijden, enzovoort. Ik zou nog verder willen gaan en zeggen: met wijsheid weet je niet alleen de weg, maar ook wat een goede manier is om over die weg te gaan. Waarbij je zelf kalm en gebalanceerd bent, goede en rechtvaardige dingen doet en waardengedreven bent. Wijsheid is dus heel veel meer dan ‘veel weten’.

Zes vormen van wijsheid

Zelf met bovenstaande uitleg, kan het nog lijken alsof wijsheid vooral iets van oude mannen met baarden is, die hard en ernstig nadenken. Maar zo zie ik het niet. De wijsheid zoals ik het bedoel, komt in zes vormen. Elke vorm heeft z’n eigen waarde. In elke vorm hun je doorschieten. Per verschijningsvorm noem ik daarom hoe het vóór wijsheid kan werken, maar ook hoe het tégen wijsheid kan werken.

1. Cognitieve wijsheid

Wijsheid associëren we vaak met ratio. Intellect wordt in onze cultuur hoog aangeschreven. Dat is in het daoïsme bijvoorbeeld wel anders. Daarentegen is het stoïcisme een rationele filosofie, maar daar is de rede wel een stuk breder dan wat we vandaag nog verstaan onder rationeel denken. Hoe dan ook, is er een bepaald cognitief aspect van wijsheid: want ook nu gebruiken we woorden en concepten om te denken en iets aan elkaar over te brengen.

Dus natuurlijk: in mijn begrip van wijsheid speelt het ook een rol.

Eerst beschrijf ik de positieve kanten van de ratio, daarna op welke manier het wijsheid zelfs in de weg kan staan.

Voor

Rationeel denken helpt te reflecteren en los te komen van jezelf. Het helpt om tegenstrijdigheden te zien tussen je gedrag en wat je écht wilt. Het kan helpen bijsturen als emoties alle kanten opvliegen. Het helpt problemen oplossen. Met ratio kun je abstraheren, dus uit allerlei situaties principes en grondregels leren waarmee je ideeën met elkaar kunt delen en meerdere problemen kunt proberen op te lossen. Ratio kan helpen om meerdere kanten van een verhaal te zien.

Rationele wijsheid kun je oefenen door logica en reflectie. Er zijn allerlei trainingen en methodes voor. En op deze website zul je daarbij mijn stoïcijnse invloeden tegenkomen.

Tegen

Rationeel denken kan wijsheid ook in de weg staan. Zoals we inmiddels weten, kan de ratio een soort ‘machinedenken’ worden, waarmee we in ijzige efficiëntie vreselijke dingen kunnen doen. Het kan alles tot een middel reduceren om een bepaald doel te dienen. Ratio kan allerlei andere aspecten van ons leven negeren.

Misschien wel het meest hardnekkig, is dat we door onze ratio zijn gaan geloven dat onze talige concepten echt de werkelijkheid zijn. Dat is moeilijk om kort te beschrijven. Maar je herkent misschien wel dat discussies soms eindeloos door kunnen gaan, zonder dat het echt nog ergens om lijkt te gaan. Of in de filosofie, zijn er soms stromingen die met elkaar twisten over een bepaald idee, terwijl een andere filosoof het jaren later compleet vanuit een andere kant benadert en het probleem slechts onze taal en ons conceptuele vermogen blijkt te zijn.

Het komt erop neer dat wij met ons brein een structuur op de werkelijkheid forceren die er niet vanzelf is. Daardoor ‘zien we wat we willen’. We zien en ervaren dan slechts een klein deel van de wereld: alleen dat wat past bij de talige concepten waarmee we de wereld begrijpen. Alles dat daar niet in past, kunnen we het ons simpelweg niet voorstellen. Die manier van ‘de werkelijkheid ervaren’ staat als een muur tussen jou en de bron van wijsheid in je, de rechtstreekse verbinding met het leven zelf.

Reflectie

Ratio helpt te reflecteren en gedrag te kiezen. Ratio kan ook wijsheid in de weg staan. Door teveel focus op taal en kennis verlies je contact met jezelf en met de bron.

2. Emotionele wijsheid

Emoties worden in onze cultuur ‘lager’ gewaardeerd dan de ratio. Met allerlei gevolgen, zoals: beperkende opvattingen over de rol van zowel mannen als vrouwen, burnouts, onverwerkte trauma’s en besluiten vanuit organisaties en de overheid die onmenselijk lijken.

In de filosofie, psychologie en neurowetenschap is er veel over emoties te zeggen. Ik hou het voor nu beperkt tot de waarde die emoties hebben voor wijsheid, en op welke manier ze wijsheid in de weg kunnen staan.

Voor

Emoties zijn heel nuttig. Ze geven je belangrijke signalen die mede je gedrag een bepaalde richting in drijven. Signalen die je met de ratio alleen, compleet zou missen. Het is net als een signaalbord langs de weg, bijvoorbeeld eentje die waarschuwt voor een gevaarlijk kruispunt. Dat geeft andere informatie dan puur de maximumsnelheid en je navigatie die je vanuit je ratio doorkrijgt. Anders zie je het gevaarlijke kruispunt pas als je er bijna op bent. Of in een andere context: je voelt pas te laat aan als de situatie waarin je zit niet goed voor je is, terwijl je dat allang had kunnen voelen als je contact had met je emoties.

Als ik het iets preciezer (maar moeilijker) uitdruk: emoties zie ik als (onder)bewuste verbanden die je lichaam en geest samen vormen, vanuit ervaringen en instincten die hun eigen logica en noodzaak hebben. Emoties vertellen je ratio dat het iets mist, of onvoldoende gewicht geeft aan een mogelijkheid of effect van het rationele denken. Het kan ratio ook de weg wijzen of voor gevaar waarschuwen, waardoor je in de samenwerking tussen ratio en emotie tot nieuwe inzichten komt.

Daarnaast zijn emoties op zichzelf ook een manier om dingen te kunnen begrijpen: door empathie met name. In het begrijpen van anderen en het kunnen inschatten wat je teweeg brengt met de acties die je kiest, is je eigen emotionele wijsheid onontbeerlijk.

Tegen

Het zou (net als bij ratio) niet goed zijn om je volledig door emoties te laten leiden. Emoties zijn in zekere zin een ‘blinde’ kracht: je voelt je op een bepaalde manier, zelfs als je niet goed weet waarom. Je emoties trekken zich niet altijd evenveel aan van omstandigheden. Boosheid is soms een terechte emotie waar we meer naar mogen durven luisteren. Het zegt je iets heel belangrijks over de situatie waarin je zit. Dat niet erkennen doet meer kwaad dan goed.

Diezelfde boosheid vertelt je niet per se wat je er vervolgens aan moet doen. De neiging om degene die je boosheid heeft opgewekt te slaan, is meestal niet de beste manier om met de situatie om te gaan. Je voelt je boosheid, je erkent dat het dus niet okee is hoe het niet gaat en met de ratio aan je zijde bedenk je wat vervolgens het beste is om te doen. Het waarschuwingsbord voor een gevaarlijk kruispunt betekent niet dat je je stuur moet omgooien of een noodstop moet maken. Je let extra op en bekijkt wat nodig is.

Reflectie

Emotionele wijsheid kun je (net als lichamelijke wijsheid hieronder) meer ontwikkelen door het bewuste aandacht te geven. Zodat je lichamelijke en emotionele reacties leert herkennen en je er van losmaakt. En zodat je er wat rustiger naar kunt kijken en het kunt gebruiken als signalen. Zonder dat ze je definiëren of je je ermee identificeert. Je kunt de oefening vinden die bij je past, bijvoorbeeld vanuit yoga, meditatie, sporten, wandelen in de natuur of methodes vanuit de psychologie (zoals ACT – Acceptance and Commitment Therapy).

3. Lichamelijke wijsheid 

We gaan verder naar vormen van wijsheid, waar we misschien nog minder geneigd zijn om aan te denken. Lichamelijke wijsheid is er zo een.

Voor

Je kunt veel van je eigen lichaam leren. Bewust zijn van hoe je lichaam reageert in een situatie, is een aanleiding tot verder onderzoek. Bijvoorbeeld: waarom spannen mijn kaken schouders zich ineens zo? Waarom kijk ik met een frons? Waarom tril ik? Of waarom heb ik een zwaar gevoel in mijn maag? Het gevoel dat mijn keel dicht zit? Of: wat fijn dat ik zoveel energie heb vandaag, waar zit dat hem in? Je lichaam kennen en je lichamelijke reacties lezen biedt je een extra bron van inzicht.

Net als bij emoties, geldt ook hier dat je lichaam (mede door de evolutionele ontwikkeling) een bron van wijsheid is. Je kunt dingen instinctief aanvoelen in je lichaam. Als je weet daar goed mee om te gaan, voegt het een dimensie toe aan je wijsheid. De oeroude wijsheid van ons lichaam is er niet voor niets. Lichamelijke en emotionele reacties kun je bewust observeren zonder je erdoor te laten leiden. Ze helpen je alleen te zien wat er is. Jij bepaalt wat je doet.

Verder is ons lichaam een manier om jezelf te oefenen in wijsheid. Volharding, moedig zijn, zelfbeheersing, omgaan met ongemak (om zo maar eens een paar dingen te noemen) komen in de praktijk door middel van je lichaam.

Als laatste helpt een verzorgd lichaam om wijsheid als manier van leven in de praktijk te brengen. Als je genoeg energie hebt, is het makkelijker om cognitief en emotioneel de wijze keuzes te maken. Dat lukt minder goed wanneer je slecht slaapt, ziek bent of onder invloed van drank of drugs. Waarmee ik overigens niet zeg dat je able-bodied moet zijn, mogelijk kent iemand met een beperking of chronische ziekte diens lichaam juist beter.

Tegen

Zoals ieder element, kun je ook doorschieten in lichamelijke wijsheid. In dit geval door je teveel te focussen op het lichaam (en hoe het eruit ziet), erg kleinzerig doen over elk klein dingetje wat niet lekker zit, of hypochondrie, dus steeds denken dat je een erge ziekte hebt. En je kunt ook teveel lezen in een lichamelijke reactie. Dat je lichaam positief op een ander reageert, maakt diegene nog niet De Ware Liefde. Dat je spanning voelt, vertelt je nog niet wat de oorzaak is. Een raar gevoel in je buik kan een emotionele oorzaak hebben, of het was de kip van gisteravond. Dat je lichaam alleen maar suiker en vet wil vanuit evolutionaire redenen, wil nog niet zeggen dat het nu nog goed voor je is.

Reflectie

Kortom, lichamelijke wijsheid heeft grotendeels eenzelfde soort functie als emotionele wijsheid. Ook zijn beide elementen grotendeels verder te ontwikkelen door aandacht en reflectie.

4. Zelfwijsheid 

Naast je cognitie, emotie en lichaam, komt wijsheid ook in de vorm van wijsheid die gerelateerd is aan je zelfkennis.

Voor

Zelfkennis betekent dat je weet wat je kan en wil, wat je drijft, hoe je op dingen reageert, tot waar je kennis reikt, wat anderen beter kunnen, wat wel of niet bij je past, enzovoort. Als ik weer de vergelijking maak met de situatie op de weg, dan komt het erop neer dat je een idee hebt hoe goed je remmen zijn en dus of je bij een naderend ongeval beter kunt uitwijken of remmen.

Wanneer je je eigen beperkingen kent, zoals ieder mens die heeft, ben je meer bescheiden in je oordelen, overtuigingen en je eigen rol ten opzichte van anderen. En als je je talenten kent, kun je jouw bron van wijsheid beter vinden en uitdragen, op de manier die bij jou past. Zelfkennis maakt je gelukkiger, omdat je leert te accepteren wie je bent. Dat vraagt continu zelfonderzoek. Dus dat je bij uitspraken en gedachten reflecteert: Waarom vind ik dit eigenlijk? Hoe weet ik zeker dat dit zo is? Welke waarden drijven mij hierin? Enzovoort.

Ik noem het zelfwijsheid als je zelfkennis niet alleen hebt, maar er ook je gedrag en keuzes op aanpast en dat het doorwerken in hoe je leeft.

Tegen

Is er dan ook zoiets als teveel zelfkennis, waardoor wijsheid beperkt wordt? Dat lijkt niet zo snel het geval. Maar net als bij de andere elementen, kun je er teveel mee bezig zijn. Te goed willen weten hoe je zelf in elkaar zit en je daar blind op staren. Alleen maar aan het navelstaren zijn, of alles op jezelf betrekken. Eindeloos theoretiseren en niets in de praktijk brengen. Je moet ook gewoon nog leven en keuzes maken, zelfs als je nog niet weet waar je keuze op gebaseerd is.

Reflectie

Ik zou dus aanraden om te investeren in je zelfkennis door daar actief mee bezig te zijn, ervaringen op te doen, te reflecteren, te filosoferen, in dialoog te gaan met anderen enzovoort. Maar het is ook noodzakelijk om een beetje ruimte te laten en ontspannen met die zelfkennis om te gaan.

5. Morele wijsheid

Men spreekt wel van een ‘moreel kompas’, je richtingsgevoel als het gaat om waarden als integriteit en rechtvaardigheid.

Sommige mensen beschikken over een sterk moreel kompas, ze zien (sociale) onrechtvaardigheid voordat anders überhaupt doorhebben dat er iets mis is. Ook betekent het dat je veel waarde hecht aan dergelijke gevoelens of inzichten en deze niet ongeschikt maakt aan bijvoorbeeld eigenbelang.

Morele intuïties zijn een belangrijke vorm van wijsheid.

Voor

Als je beschikt over morele wijsheid, weet je het juiste te doen (en doe je dat ook) omdat je dat vanuit jezelf belangrijk vindt. En niet alleen dat, dan ken je ook de grenzen ervan: je voelt aan wanneer gerechtdoening stopt en het tijd is voor compassie. In de vergelijking met de autoweg, stelt je morele kompas je de vraag: is het juist dat ik hier rij? Is de bestemming een goede bestemming? Rij ik op een manier die respectvol en veilig is voor anderen? Dit element is een belangrijk deel van wijsheid omdat het je weerhoudt om je wijsheid voor de verkeerde dingen in te zetten.

Voor wijs handelen is ratio, emotie, lichaam en zelfkennis niet genoeg: het vraagt ook een gevoel voor morele waarden, een moreel kompas om ‘gewoon te weten’ wat het juiste is om te doen.

Tegen

Het morele kompas kan wijsheid in de weg zitten, als er tunnelvisie ontstaat. Dus als één waarde absoluut moet gemaakt, waaraan alles en iedereen zich moet conformeren (en waarmee dan andere waarden geweld aan wordt gedaan). Of als je overmatig gaat moraliseren en anderen de weg gaat lezen, misschien zelfs zonder dat je zelf het beste voorbeeldgedrag laat zien. In dat geval ga je ook voorbij aan je andere elementen van wijsheid. Je doet bijvoorbeeld wel iets omdat het ‘juist’ is, maar negeert je eigen gevoelens erbij, of denkt niet goed na over de gevolgen. Het gaat dan uiteindelijk toch ten koste van jezelf of de ander.

Reflectie

Hoe kun je morele wijsheid ontwikkelen: filosofie kan helpen, maar belangrijker is contact met mensen buiten je bubbel, met name met mensen die in slechtere omstandigheden leven. Verdiep je begrip van onrechtvaardigheid en niet alleen of het jouzelf treft. Probeer niet kunstmatig en moreel superieur te zijn aan anderen, dan heb je het verkeerd. Begin eerst maar eens te voelen en situaties van alle kanten te bekijken voor je oordeelt. 

Een dwaas met een moreel kompas is een wijze. Een wijze zonder moreel kompas is een dwaas.

6. Intuïtieve wijsheid

Ik noem de laatste vorm maar ‘intuïtieve wijsheid’, bij gebrek aan een betere naam. Ik wilde woord als mystiek, holistisch, spiritueel, levensbeschouwelijk of religieus vermijden. 

Voor

De vijf vorige delen missen hoe dan ook een cruciaal iets: een gevoel voor de onderliggende realiteit, die ons mensen verbindt met elkaar en met de natuurlijke wereld om ons heen. Een natuurlijke staat van bewustzijn. Intuïties van de diepe natuur van alle dingen, besef van wat de realiteit is of zou kunnen zijn – en hoe deze realiteit te ervaren. 

Lekker vaag. En ook best slecht te controleren, daar komen we zo nog wel op. Maar wel een drijvende kracht die ons uitnodigt om voorbij het bekende te gaan, of door te blijven pushen als iets logisch klinkt, maar verkeerd voelt.

Als je naar eer en geweten luistert naar je ratio, emotie, lichaam, zelfkennis en moreel kompas kom je op een punt waarop je zegt: “Ik kán niet anders dan dit en dit geloven. Ik weet niet hoe, maar alles in mij zegt dat dit het goede is.” Ik noem dat het zesde element van wijsheid, namelijk intuïtieve wijsheid. Deze vorm van wijsheid drijft je een richting in. En misschien zit er meer achter, en is het het contact met de bron, Dao, God, Logos, enzovoort. Of dat voor jou nu betekent: geloven in een bepaalde religie, een voorkeur hebben voor een bepaalde filosofie, een beeld hebben van het leven en jouw plek daarin, een bepaalde keuze maken, wat dan ook. Die intuïtie kun je niet ontkennen, je kunt en wílt er niet omheen.

Tegen

Als je je alleen maar richt op je intuïtie, zonder de andere elementen van wijsheid, kun je je behoorlijk vergissen. Je wordt een type dat gaat zweven en alle fundament kwijt is: alle fantasieën die per toeval in je opkomen zie je als waarheid. Intuïtie is een creatief en speculatief zintuig. Het laat dingen zijn die mogelijk zijn, niet per se wat waar is. Een intuïtie is iets om verder te onderzoeken en niet om blind te volgen. Het gevolg is anders dat je, kort gezegd, onzin gaat praten en niemand je kan volgen.

Reflectie

Het mooie aan intuïtieve wijsheid is dat het ons allemaal naar een andere bestemming kan brengen en dat niet erg is. De één ziet de ultieme waarheid in bijvoorbeeld de islam, de ander voelt intuïtief dat het daoïsme de ware weg is, weer een ander kan niet anders dan de wereld puur en zuiver vanuit wetenschappelijk perspectief zien. Wat daarin de rol van ‘waarheid’ is, komt aan bod in een ander artikel. Maar het maakt dat we allemaal andere doelen najagen waarvan ik geloof dat ze uiteindelijk samen één zijn.

De zes vormen samen

Ik heb zes verschijningsvormen onderscheiden. Samen geven ze een ander beeld van wijsheid dan het intellectuele, theoretische en ernstige imago dat het vaak heeft. De zes delen samen, maken je een heel gebalanceerd mens die alle bronnen van wijsheid ontwikkelt en samen inzet. Een mens dat ‘compleet’ en ‘in één geheel’ kan bestaan. Het komt op mij over alsof dit resulteert in een houding van ‘wu wei’ en in het karakter van een ‘wijze’.

Wat mijn nog wel bezighoudt is dit: ik denk dat je deze wijsheid eerder vindt in gesprek met een kind, een vuilnisman of met je opa of oma, dan in een gesprek met een zakenmens, politicus of hoogleraar.

Maar daarover later meer.