Belonging en Vervreemding - Wijsheid In Jou

Een sense of belonging is voor mensen essentieel. Het idee dat je ergens bij hoort — of dat nu een land, een organisatie, een gemeenschap of een familie is — is en fundamentele menselijke behoefte. Het ontbreken van zo’n sense of belonging gaat ten koste van zingeving, (sociale) veiligheid en (werk)geluk.

Belonging is ook een belangrijk thema in mijn eigen levensloop – de ervaring er niet bij te horen, naar belonging te zoeken, daarin vervreemd te raken en me zelfs te verzetten tegen groepsvorming. Daarnaast ken ik door werk en privé veel ervaringsverhalen van uitsluiting.

Inhoud

1. In het kort: belonging en vervreemding
2. Vier situaties
3. Conclusie

In dit artikel leg ik uit waarom ik denk dat belonging en vervreemding geen vaste, objectieve toestanden zijn. Ze zijn dynamisch en subjectief; gevoelens die niet feilloos zijn. Maar in het kunnen onderscheiden van verschillende situaties en toestanden, kun je wel beter leren zien wat er aan de hand is en wat je eraan kunt doen. Je kunt daarin eigenaarschap en verantwoordelijkheid nemen, ook al overkomt je vanalles.

Over dit en nog veel meer spraken Trudy Krabbe ik in haar podcast, Bureau Wezenlijke Zaken. De aflevering heet “Op het snijvlak van belonging en vervreemding” en is te vinden in seizoen 3, aflevering 2. Deze aflevering kun je hier beluisteren. In de podcast wordt ook verwezen naar een werkblad. Deze vind je hieronder. Bij het luisteren van de podcast (of na het lezen van dit artikel) kun je dit gebruiken om je eigen situatie mee in te schatten en je actie te bepalen.

Werkblad Belonging Downloaden

1. In het kort: belonging en vervreemding

Belonging wordt vaak onvertaald gelaten. In het Nederlands klinkt behoren tot, net iets anders. Het begrip verwijst naar het gevoel ergens bij te horen of deel uit te maken van een gemeenschap, groep of omgeving. Je bij iets of iemand thuis voelen en je verbonden voelen. Het is zo lang als mensen bestaan een fundamentele behoefte (piramide van Maslow), onderdeel van sociale cohesie, een fenomenologische ervaring en in veel tradities een beleving van spirituele eenheid.

Vervreemding staat voor disconnectie. Het verwijst naar een gevoel van losgekoppeld zijn van anderen, van jezelf of van de wereld om je heen. Er niet thuis zijn, het niet begrijpen, niet kunnen plaatsen, niet op je plek zijn. Disconnectie leidt tot eenzaamheid, onbegrip, gevoel van zinloosheid en onveiligheid. Voor filosofieliefhebbers; dit zie je terug bij bijvoorbeeld Marx, Kierkegaard, Sartre en Heidegger. Maar bekender in de praktijk is misschien het gevoel van vervreemding op basis van trauma, depressie, eenzaamheid of burn-out.

Meer lezen? Klik dan hieronder.

Lees meer over belonging

Dit concept is niet alleen iets van tegenwoordig; het heeft al een eerdere historische oorspring in onder andere de psychologie, sociologie en antropologie. Laten we daar eens naar kijken.

1.1 Traditioneel: een fundamentele menselijke behoefte
Onder het ’traditionele’ wetenschappelijke perspectief, plaats ik de psychologie, sociologie en antropologie.

De Amerikaanse psycholoog Abraham Maslow maakte het begrip belonging prominent in zijn bekende ‘Behoeftenpiramide’ (1943), ook wel bekend als de ‘piramide van Maslow’. Volgens Maslow is belongingness een fundamentele menselijke behoefte, die volgt op fysiologische behoeften en veiligheid. Zonder dit gevoel van verbondenheid kunnen mensen, in zijn theorie, niet optimaal functioneren.

Roy Baumeister en Mark Learybouwden voort op Maslow’s werk met hun ‘Belongingness Hypothesis’ (1995). Zij stelden dat mensen een aangeboren behoefte hebben aan duurzame, positieve relaties. Het ontbreken daarvan leidt tot psychologische stress.

In de sociologie benadrukte Émile Durkheim het belang van sociale cohesie. Hij stelde dat verbondenheid met een groep essentieel is voor mentale gezondheid en maatschappelijke stabiliteit. In de antropologie wordt belonging vaak gekoppeld aan culturele praktijken en rituelen die gemeenschappen samenbrengen.

We zien dat de behoefte aan belonging tegenwoordig vaak gaat over je thuis voelen in een land na migratie, of je thuis kunnen voelen op het werk als je er niet hetzelfde uitziet als de veronderstelde ‘normgroep’ (diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid). Door kleine dagelijkse signalen (grapjes, woordkeus, bepaalde vragen) word je er steeds aan herinnerd ‘anders’ te zijn – ook al weet je niet beter dan dat je hier bent opgegroeid als ieder ander. Dit kan leiden tot vervreemding.

Kortom: sense of belonging is een fundamentele menselijke behoefte, die we duidelijk terugzien in de (vroegere) gemeenschappen van mensen.

1.2 Fenomenologisch: thuis in tijd, ruimte en bij de ander
Ter voorbereiding op de podcast van Bureau Wezenlijke Zaken, leek het me goed om ook vanuit het perspectief van de ‘fenomenologie’ naar dit begrip te kijken. De fenomenologie richt zich op de ervaringswereld, en hoe we betekenis geven aan ons bestaan in relatie tot anderen en de wereld. Oftewel, dan is belonging een dimensie van hoe we onszelf ervaren en in de wereld plaatsen. We kunnen grofweg drie delen onderscheiden:

Thuis in de ruimte. In de fenomenologie draait belonging vaak om de belichaamde ervaring van thuis-zijn in een bepaalde context. Het gevoel van belonging ontstaat wanneer ons lichaam zich op een natuurlijke manier kan bewegen en zich veilig voelt in een ruimte. Dit lichamelijk veilig en thuis voelen kan fysiek zijn (een huis), maar ook relationeel (bij een groep) of zelfs spiritueel (verbondenheid met iets groters).

Thuis bij anderen. Belonging wordt niet alleen ervaren binnen jezelf, maar ook in je interactie met anderen. Maurice Merleau-Ponty benadrukt bijvoorbeeld dat ons bewustzijn altijd gericht is op anderen en dat belonging voortkomt uit het gedeelde “vlees” van ervaringen. Wanneer we ons verbonden voelen met anderen, ontstaat een diepere erkenning van ons eigen bestaan.

Thuis in de tijd. Tijd speelt ook een rol in belonging. Heidegger beschrijft hoe we ons altijd bevinden in een “geworpenheid” in de wereld: we hebben geen controle over waar we geboren worden, maar we bouwen voortdurend aan ons gevoel van belonging door de keuzes die we maken in de tijd. Hedendaagse fenomenologen koppelen dit aan het huidige gevoel van vervreemding (bijvoorbeeld in digitale ruimtes), waarin belonging soms moeilijker te vinden is.

Kortom: sense of belonging is een heel persoonlijke ervaring en afhankelijk van tijd, ruimte en de interactie met anderen. Iets dat je ervaart met je lichaam, geest en ziel en niet alleen als verklarend concept.

1.3 Spiritueel: de eenheid beleven
Vanuit spiritualiteit wordt belonging vaak begrepen als een diepe verbondenheid met iets dat groter is dan het individuele zelf. Dit kan variëren van verbinding met een gemeenschap tot een kosmisch of goddelijk niveau: alles is met elkaar verbonden, en het gevoel van vervreemding (het tegenovergestelde van belonging) komt voort uit (een illusie van) afgescheidenheid. Belonging is dan niet iets dat je krijgt of verwerft, of wat je als mens zelf moet maken; het gaat om het erkennen en ervaren dat je op een dieper niveau altijd al onderdeel was van het grotere geheel. Dit gaat vaak gepaard met het overstijgen van het ego, die daarbij in de weg staat.

Spiritualiteit biedt, net als religie en cultuur, ‘praktijken’ die het gevoel van eenheid bevorderen. Denk aan meditatie, rituelen, zang, rituele dans, inwijdingen en andere gemeenschapservaringen. Deze bestonden eigenlijk bij alle oude volken van de wereld, al dan niet samen met het geloof in (natuur)goden. De gedeelde ervaring en de meeslepende ervaring – van vuur, zang, drank / kruidenmengsels, geloof, dans, offers, seks – het ‘grotere’ en ‘de gemeenschap’ was waarschijnlijk een stuk meer tastbaar dan waar we nu aan denken bij (new age) spiritualiteit.

Lees meer over vervreemding

2.1 Traditioneel: disconnectie en zinloosheid
Vervreemding zien we vooral terug bij de filosofie en moderne psychologie.

Karl Marx beschreef vervreemding als een centraal probleem van het kapitalisme. Hij stelde dat arbeiders vervreemd raken van hun werk, de producten die ze maken, hun collega’s en uiteindelijk zichzelf. Deze vervreemding ontstaat doordat zij geen controle hebben over hun arbeid en de uitkomst daarvan.

Existentialistische filosofen zoals Søren Kierkegaard en Jean-Paul Sartre koppelden vervreemding aan een gevoel van zinloosheid. Voor Sartre ontstaat vervreemding wanneer mensen zich niet authentiek kunnen uiten, bijvoorbeeld door maatschappelijke druk.

In de psychologie kan vervreemding voortkomen uit trauma, depressie of een gebrek aan verbinding met anderen. In de hedendaagse samenleving zien we vervreemding terug in fenomenen zoals burn-out, sociale isolatie en het gevoel “in een digitale wereld te verdwalen”.

Je zou de klimaatcrisis kunnen zien als een gevolg van ecologische vervreemding, waarin de mens teveel is losgezongen van de natuur en zich er geen onderdeel meer van voelt.

2.3 Fenomenologisch: breuk in de ervaring
De fenomenologie onderzoekt vervreemding als een ervaring waarin onze relatie met onszelf, anderen of de wereld wordt verstoord. Dit gaat verder dan het intellectuele begrip van vervreemding; het richt zich op hoe het wordt ervaren in ons dagelijks leven.

Verlies van belichaamde verbondenheid. In fenomenologische termen ontstaat vervreemding wanneer we het contact met ons lichaam, onze omgeving of anderen verliezen. Bijvoorbeeld, technologie kan ons losmaken van de directe, zintuiglijke ervaring van de wereld. Maurice Merleau-Ponty beschrijft dit als een situatie waarin de wereld niet langer als vanzelfsprekend en vertrouwd aanvoelt, maar vreemd en afstandelijk wordt.

Ontbreken van betekenisvolle intentionaliteit. Fenomenologen benadrukken dat ons bewustzijn altijd gericht is op iets (intentionaliteit). Vervreemding ontstaat wanneer deze gerichtheid wordt verstoord—bijvoorbeeld door routinematigheid, verveling of existentiële twijfel. Heidegger spreekt in dit verband over “ontworteling”, waarbij we ons vervreemd voelen van onze eigen existentie en in plaats daarvan “vervallen” in oppervlakkigheid.

Temporaliteit en vervreemding. Tijd speelt ook een cruciale rol. Wanneer we vervreemd raken, ervaren we tijd als “uit de pas”: ons verleden voelt irrelevant, ons heden leeg, en de toekomst bedreigend of onduidelijk. Dit kan worden versterkt door sociale omstandigheden, zoals werkdruk of een gebrek aan rituelen die onze levenscyclus markeren.

2.4 Spiritueel: illusie van afgescheidenheid
Vanuit een spiritueel perspectief wordt vervreemding vaak gezien als een gevolg van het verlies van verbondenheid met ons ware zelf, anderen of een groter geheel. Dit kan worden opgevat als een existentiële crisis of een symptoom van een maatschappij die het contact met diepere waarden en betekenissen heeft verloren.

Vervreemding als afgescheidenheid. Veel spirituele tradities zien vervreemding als een illusie: een gevoel van afgescheidenheid dat voortkomt uit identificatie met het ego. Het ego creëert een kunstmatige barrière tussen “ik” en “de ander”, wat leidt tot gevoelens van isolatie, angst en vervreemding. In deze zin is vervreemding geen objectieve realiteit, maar een gevolg van een beperkte perceptie van het zelf.

Spirituele leegte. Hedendaagse spiritualiteit spreekt vaak over een “existentiële leegte” die ontstaat door het ontbreken van een dieper doel of betekenis in een materialistische en individualistische samenleving. Dit komt overeen met wat Carl Jung beschreef als een verlies van contact met het collectieve onbewuste en archetypische bronnen van betekenis.

Pad naar herverbinding. Spirituele praktijken bieden manieren om vervreemding te overwinnen, vaak door introspectie en zelftranscendentie. Meditatie, mindfulness en rituelen kunnen een proces van ontwaken in gang zetten, waarbij we onze verbondenheid met de wereld opnieuw leren ervaren. Een voorbeeld hiervan is het concept van “oneness” in boeddhisme en daoïsme, waarin vervreemding wordt opgelost door het erkennen van de eenheid van alles.

2. Vier situaties

Nu we hebben gedefinieerd waarover we spreken, kan het echte werk beginnen. Ik zie vier situaties waarin sprake kan zijn van (een gevoel van) belonging of vervreemding, van beide namelijk een Ware en een Valse situatie:

Ware belonging
Valse belonging
Ware vervreemding
Valse vervreemding

Ik heb ze in het schema gezet, met in elk kwadrant ook een woord dat uitdrukt welke beweging je in die situatie zou kunnen maken. We lopen de situaties hieronder langs met voorbeelden, dan wordt het duidelijker.

2.1 Ware Belonging

Voelt als thuiskomen

Dit is de sense of belonging waar we naar verlangen en zo mooi over spreken. Het geeft een gevoel van diepe verbinding, veiligheid en gevoel van thuis. Bijvoorbeeld een familieband waarin je je geaccepteerd voelt, ongeacht je keuzes. Een werkomgeving waar je talenten worden gewaardeerd en je niet hoeft te pretenderen anders te zijn dan je bent, of anders wordt behandeld vanwege afkomst, geaardheid of iets anders. Of abstracter, belonging in de levenskeuzes die je maakt en die goed voelen – je kiest wat je behoort te doen. Zoals voor de keuze om met deze website bezig te zijn voor mij belongingness is, ook al is het druk naast een gezinsleven en een baan.

Is exclusief

Ware Belonging heeft een keerzijde. Het excludeert andere opties en andere mensen. Dus enerzijds kan het je eenkennig maken: je wilt alleen nog maar dat wat zo goed voelt en dat beperkt je mogelijkheid tot andere ervaringen. Dat kan leiden tot tunnelvisie en kan ten koste gaan van andere terreinen in je leven. Anderzijds kan niet iedereen met je meekomen in die plek, in die groep of in die roeping. Denk aan een hechte vriendengroep, sterke werkcultuur of een religieuze stroming die zich door taal en gebruiken van anderen kan vervreemden.

Sense of belonging is dan ook niet per definitie moreel goed. Je kunt je thuis voelen bij een destructieve club. Bijvoorbeeld een groep vrienden die je slechtste gewoonten aanspreken of je het criminele leven in trekken. Of erger: veel Duitsers zullen belonging gevoeld hebben bij het nazisme in de Tweede Wereldoorlog. In het Midden-Oosten (of liever: Zuid-West Azië) groeien er al decennia mensen op in (voormalige) oorlogsgebieden. Een deel wordt opgevoed met extremistisch gedachtengoed en zal dat als Ware Belonging ervaren. Is dat niet zo? Of is er dan sprake van Valse Belonging? Daar ben ik niet zeker van. Hoe dan ook:

Ware Belonging leidt tot vervreemding van sommige andere opties en van de ander. Daarom lijkt hier insluiten de beweging om te maken. Andere situaties waarin je niet thuis bent blijven includeren in je leven, net als andere mensen en natuurlijk de roeping, de mensen of de plek insluiten in het diepst van jezelf.

2.2 Valse Belonging

Onjuiste interpretatie

Net als de ratio en emoties, zijn intuïtieve gevoelens niet per definitie juist. Je kan je vergissen in de sense of belonging die je voelt. En dat is voor wie graag het gevoel volgt vaak lastig om te horen. Sommige mensen zijn zó gericht op intuïtie en gevoel, dat ze hier bijna niet meer voor open staan. Een gevoel dat in je op komt kan een belangrijk signaal zijn, maar ook afkomstig zijn van bijvoorbeeld angst, trauma, een (onbewust) oordeel, je zelfbeeld, enzovoort. Het vraagt een leven lang zelfonderzoek om dat allemaal van elkaar te onderscheiden. Lees hier over zes elementen van wijsheid die elkaar in balans houden.

Denk aan een werkplek waar je je graag thuis bij wilde voelen. Het lukte misschien een paar keer dat gevoel te krijgen (op de borrel, in een vergadering, met een collega), maar er gebeurt iets waardoor je beseft: ik hou mezelf voor de gek. Of denk aan loyaliteit in een destructieve relatie, waarin de een bij de ander blijft, terwijl er sprake is van (psychologisch) geweld. Denk aan het volgen van een populistische leider (dat kan overigens links of rechts zijn, doet er even niet toe), die inspeelt op je behoefte aan belonging, maar je tegelijkertijd vervreemdt van bredere waarden als waarheid en rechtvaardigheid.

Zelfvervreemding

Trek je dit verder door, dan zie je dat de sterke behoefte aan belonging kan omslaan in vervreemding van jezelf. Je kunt jezelf verliezen in de wil om je ergens bij thuis te voelen. Je doet jezelf, de waarheid of je overtuigingen geweld aan, omdat je graag door de ander gezien en begrepen wil worden. In het klein zie je dat bijvoorbeeld in gesprekken waarin mensen elkaar naar de mond praten, wederzijds op zoek naar bevestiging. Op een verjaardag in een gesprek met die ene oom misschien begrijpelijk, maar in politiek en in organisaties zorgt het voor grote dwalingen en uitsluitende monoculturen van gelijkgestemden.

Valse Belonging leidt tot vervreemding van jezelf. De juiste beweging lijkt hier terugkeren naar je (authentieke) zelf, je niet verliezen in je verlangen ergens thuis te horen en realistisch en zuiver de wereld in te blijven kijken.

2.3 Ware Vervreemding

Onprettig, maar soms noodzakelijk

Wanneer mensen geen gevoel van verbondenheid ervaren, kunnen ze zich vervreemd voelen van de groep, gemeenschap of omgeving. Soms is vervreemding noodzakelijk en gerechtvaardigd. Voorbeelden: als de mensen in je omgeving niet blijken te zijn wie je dacht. Een giftige werkomgeving waarin je je niet thuis voelt, omdat de waarden niet stroken met de jouwe. Systematische onrechtvaardigheid: Vervreemding kan een eerste stap zijn naar verandering. Of als je in een situatie gedwongen wordt (bijvoorbeeld als iemand stelt: je hoort bij deze groep, je hoort achter het aanrecht, wij horen bij elkaar, dit is jouw rol, die is ons geloof, etc.) en daaruit ‘ontwaakt’.

Transformatie

Vervreemding kan een katalysator zijn voor groei en transformatie. Je wordt op jezelf geworpen en geconfronteerd met het vreemde. Dit ‘lijden’ maakt je bewust van wie je bent en wat je wilt. Vervreemding kan je dwingen om werk aan jezelf te verrichten. Alleen maar focussen op het vinden van belonging (buiten jezelf) leidt af van het werk dat je in jezelf te doen hebt.

Ware Vervreemding kan je op het pad naar belonging zetten. Omdat je bijvoorbeeld vanuit deze (crisis)situatie, het lijden en het verlangen op zoek gaat naar de verbinding met jezelf en je omgeving. Het versterken van sociale banden, het opbouwen van een gemeenschap, het stimuleren van empathie en samenwerking, mensen echt zien en waarderen etc. kan dan weer tot belonging leiden.

Bij Ware Vervreemding vindt er openbaring plaats: als bij een geboorte (baren) vindt er iets nieuws plaats en is alles nog vreemd en gevaarlijk. Maar daarin toont zich ook iets nieuws en kun je dichter bij jezelf komen.

2.4 Valse Vervreemding

Iets eigen maken

Je kunt je vervreemden van iets, door te vergeten dat je er onderdeel van bent – zoals we ons vervreemd hebben van de natuur waaruit we voortkomen. Je kunt zo sterk hechten aan je eigen authenticiteit en individualiteit, dat je vervreemd raakt van elke mogelijke groep waar je bij had kunnen horen.

Soms zijn we ook nog niet gewend aan een situatie. Je voelt je een buitenstaander in een nieuwe baan, terwijl je objectief gezien goed wordt ontvangen. Een migrant kan zich vervreemd voelen van een nieuwe omgeving, terwijl het misschien wel mogelijk is dat hij zich in het land van aankomst meer thuis zal voelen dan ooit. Als we ons er dan te snel bij neerleggen ergens niet thuis te horen, dan vergeten we dat we ons dingen eigen kunnen maken.

Onteigend worden

Een andere mogelijkheid is dat je als nieuweling bij een organisatie komt met een overheersende normgroep, die bepaalt in welke mate jij toegang krijgt. Misschien belong je wel in die organisatie, maar voelt dat niet zo door een actieve daad van toe-eigening door anderen, waardoor jij vervreemd raakt. Denk ook aan het begrip ‘othering’; je wordt door de omgeving tot ‘de ander’ gemaakt. Jij zit niet verkeerd, de omgeving zit verkeerd. Een sense of belonging kan je zo onterecht ontnomen worden.

Door (zelf)onderzoek en kritisch te observeren wat je nu eigenlijk echt ziet, denkt en voelt, kun je tot de realisatie komen dat je niet ergens anders hoeft te zijn, en dat dit wel degelijk jouw plek is.

De beweging hier is daarom om te centreren: geen conclusies trekken over je omgeving, maar dicht bij jezelf blijven. De tijd zal uitwijzen of je eerste gevoel klopt of niet.

3. Conclusie

We pakken de afbeelding er nog eens bij. Door te doorzien en te onderscheiden in welke situatie van belonging en vervreemding je zit, ben je beter in staat het op waarde te schatten (wat is er aan de hand, moet ik me daar zorgen om maken, ligt het aan mij of aan iets anders) maar ook om zelf je actie te kiezen: het gaat goed, maar wellicht kun je ‘het andere’ wat meer insluiten, moet je terugkeren naar jezelf, is er iets dat je in de vervreemding kan leren door wat zich openbaart, of moet je centreren en je niet laten afleiden door de storm om je heen. Dat maakt nogal een verschil.

Op deze manier overkomt belongingness je niet alleen en is het meer dan een gevoel. Je kunt er eigenaarschap in nemen en de actie kiezen die bij je past.

Misschien goed om af te sluiten met een metafoor.

“Belonging” is zoiets als de “sfeer” op een feestje. Niet tastbaar, maar iedereen voelt of het er is en het ontstaat door concrete dingen; de mensen, de muziek, het eten en drinken bijvoorbeeld. Bij belonging: de groep waar je mee te maken hebt, je zelfkennis, en de keuzes die je maakt. Als je op jouw feestje alleen maar de muziek draait waarvan je denkt dat andere mensen het willen horen, dan wordt het nooit echt jouw feestje. Zet je de muziek op waar jij zelf van houdt.. ja, dan gaan er misschien mensen weg. Je zult wat mensen ‘vervreemden’. En je zult ook zien: je trekt andere mensen aan, waarvan je misschien vooraf niet wist dat ze van dezelfde muziek hielden. Door jouw muziek te draaien creëer je jouw eigen ‘sfeer van belonging’. Door je eigen pad te volgen vind je vanzelf de mensen die daarbij passen en hoef je nooit meer te doen alsof.